Proces zasadniczy i akcja cywilna w procesie karnym

W zależności od rodzaju odpowiedzialności prawnej będącej przedmiotem procesu karnego rozróżnia się dwa rodzaje procesu. Pierwszym z nich jest proces zasadniczy, w którym rozpatruje się główną kwestię odpowiedzialności, czyli odpowiedzialność karną. Drugim zaś jest tzw. akcja cywilna w procesie karnym. Jest to postępowanie zmierzające do załatwienia kwestii odpowiedzialności cywilnej oskarżonego.

Proces zasadniczy rozpatruje więc odpowiedzialność karną. Jest to nic innego jak powinność poniesienia przez daną osobę konsekwencji określonych w prawie za konkretne przestępstwo lub wykroczenie. Dużo bardziej ciekawszym zagadnieniem jest akcja cywilna w procesie karnym. Zanim jednak do niej przejdziemy, warto zapoznać się z odmianami procesu zasadniczego.

Odmiany procesu zasadniczego

W obrębie procesu zasadniczego wyróżnić należy jego następujące odmiany:

1) z uwagi na sposób ścigania:

a) postępowanie z oskarżenia publicznego,

b) postępowanie z oskarżenia prywatnego,

2) ze względu na osobę oskarżonego:

a) postępowanie w sprawach osób pełnoletnich,

b) postępowanie w sprawach nieletnich,

c) postępowanie wobec osób wojskowych,

3) ze względu na tryb procedowania:

a) w trybie zwyczajnym,

b) w trybach szczególnych.

Tryb postępowania zasadniczego

Tryb postępowania występuje w dwojakim znaczeniu. W pierwszym – trybem postępowania jest tzw. tryb ścigania, czyli odrębny sposób inicjowania procesu. Rozróżnić należy tu tryb ścigania:

a) z oskarżenia publicznego (z urzędu), który może być bezwarunkowy i warunkowy (na wniosek pokrzywdzonego bądź za zezwoleniem właściwego organu),

b) z oskarżenia prywatnego, czyli postępowanie, które wszczyna się tylko na podstawie aktu oskarżenia wniesionego do sądu przez pokrzywdzonego, który od tej chwili staje się oskarżycielem prywatnym.

W drugim znaczeniu należy rozróżnić tryb jako zróżnicowany przebieg postępowania, czyli po pierwsze – tryb zwyczajny jako postępowanie zasadnicze, po drugie – tryb szczególny jako postępowanie szczególne.

Akcja cywilna w procesie karnym – definicja

Akcją cywilną nazywamy zbiorczą kategorię, w której mieszczą się różne czynności połączone jednym wspólnym celem. Tym zaś jest nałożenie na oskarżonego powinności prawnej świadczenia na rzecz pokrzywdzonego przestępstwem lub innej osoby.

Na co pozwala akcja cywilna w procesie karnym?

Dzięki instytucji akcji cywilnej możliwe jest zasądzenie w toku procesu karnego.  Po pierwsze – obowiązku naprawienia w całości lub w części szkody, po drugie – zadośćuczynienia za doznaną krzywdę bezpośrednio wyrządzoną przestępstwem, po trzecie – nawiązki na rzecz pokrzywdzonego.

Następuje to – zgodnie z art. 415 § 1 ustawy Kodeks postępowania karnego (dalej jako: k.p.k.) – w wyroku skazującym oskarżonego za zarzucony mu w akcie oskarżenia czyn karalny lub warunkowo umarzającym postępowanie w wypadkach wskazanych w ustawie.

Ważne! Wskazanej wyżej nawiązki, a także obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia nie orzeka się w przypadku, gdy roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa stanowi przedmiot innego postępowania. To samo tyczy się sytuacji, w których co do tychże rodzajów działania prawomocnie już orzeczono. Jest to tzw. klauzula antykumulacyjna.

Akcja cywilna w procesie karnym pozwala uniknąć pokrzywdzonemu dodatkowych akcji procesowych, takich jak wniesienie pozwu do sądu cywilnego i jednoczesne występowanie przed dwoma sądami – karnym jako świadek i cywilnym jako powód. Pozwala to oszczędzić czas sądu, który nie musi dwukrotnie zajmować się dwoma aspektami jednej sprawy.

Formy akcji cywilnej w procesie karnym

W procesie karnym występują następujące formy akcji cywilnej:

a) obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub w części,

b) zadośćuczynienie za doznaną krzywdę,

c) nawiązka na rzecz pokrzywdzonego,

d) świadczenie pieniężne.

Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę

Są to środki kompensacyjne określone w art. 46 § 1ustawy Kodeks karny (dalej jako: k.k.). Oba obowiązki orzeka się w przypadku, gdy skaże się oskarżonego z urzędu lub na wniosek pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby. Może także zdarzyć się i tak, że zamiast wymienionych wyżej obowiązków sąd orzeknie (może, nie musi) nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego.

Obowiązki naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę zostały uregulowane w art. 415 § 1 k.p.k. Jeżeli zaś postępowanie karne zostanie warunkowo umorzone sąd – zgodnie z art. 67 § 3 k.k. nakłada na sprawcę obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części, a w miarę możliwości również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo zamiast tych obowiązków orzeka nawiązkę.

Nawiązka na rzecz pokrzywdzonego

W przypadku zaś, gdy pokrzywdzony umrze w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa – nawiązkę orzeka się na rzecz osoby najbliższej, której życiowa sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu spowodowanym tą właśnie śmiercią.

Ważne! W przypadku, gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązkę orzeka się – zgodnie z art. 46 § 2 k.k. – na rzecz każdej z nich.

Świadczenie pieniężne

Jeżeli sąd zdecyduje się zaś warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności – może orzec świadczenie pieniężne. O wspomnianym świadczeniu przeczytać można w art. 39 pkt 7 k.k. Sąd może także – zamiast owego świadczenia – zobowiązać skazanego do naprawienia szkody w całości albo w części, chyba że orzekł środek kompensacyjny (art. 72 § 2 k.p.k.). Świadczenie pieniężne, o którym mowa, orzeka się na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.