Choroba psychiczna jako przesłanka unieważnienia małżeństwa

Sąd Najwyższy zajął stanowisko w następujących kwestiach: Choroba psychiczna jako przesłanka unieważnienia małżeństwa; Dopuszczalność unieważnienia małżeństwa z powodu nie będących chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym innych zaburzeń psychicznych; Sposób ustalenia istnienia zaburzenia psychicznego oraz jego wpływu na małżeństwo i potomstwo jako przesłanki unieważnienia małżeństwa.

Zakres art. 12 § 1 k.r.o. jest węższy niż art. 13 k.c., W konsekwencji unieważnienie małżeństwa może nastąpić tylko w wypadku choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego. Nie może nastąpić w wypadku innych zaburzeń psychicznych. Nie każda choroba psychiczna uzasadnia unieważnienie małżeństwa, a jedynie taka, która zagraża małżeństwu lub zdrowiu przyszłego potomstwa. Dokonanie wykładni art. 12 § 1 k.r.o. poprzez wskazanie definicji innego zaburzenia psychicznego zrównanego z pojęciem choroby psychicznej nie jest możliwe. W każdym wypadku ustalenie istnienia zaburzenia psychicznego w postaci konkretnej jednostki chorobowej, jej skutków i rokowań na przyszłość oraz wpływu na małżeństwo i potomstwo musi być dokonane in casu na podstawie zebranego materiału dowodowego, a zwłaszcza opinii biegłych z zakresu psychiatrii, niezbędnej z uwagi na konieczność wiadomości specjalnych.

Podstawa unieważnienia małżeństwa

Podstawę unieważnienia małżeństwa (art. 12 k.r.o.) mogą stanowić niepsychotyczne zaburzenia psychiczne, jeżeli wywołują taki sam skutek, jak choroba psychiczna.

Zgodnie z art. 17 k.r. i op. małżeństwo może zostać unieważnione wyłącznie z przyczyn przewidzianych w Dziale I Tytułu I Kodeksu. Jedną z okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa jest choroba psychiczna osoby zamierzającej zawrzeć związek małżeński. Artykuł 11 k.r.o. stanowi, że nie może zawrzeć małżeństwa osoba całkowicie ubezwłasnowolniona. Czyli osoba, w stosunku do której zostały stwierdzone przesłanki określone w art. 13 § 1 k.c. takie jak:

• istnienie choroby psychicznej,
• niedorozwoju umysłowego albo innych zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii oraz
• brak możności kierowania swoim postępowaniem.

Zgodnie natomiast z art. 12 § 1 zd. 1 k.r. i op. zawarcie małżeństwa wyklucza istnienie choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego. Przy czym dotyczy to zarówno osoby nieubezwłasnowolnionej, jak i ubezwłasnowolnionej częściowo. Ustawodawca dopuścił jednak w zdaniu drugim zawarcie przez taką osobę małżeństwa za zezwoleniem sądu. Może to nastąpić, jeżeli stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa.

„Duże nasilenie” zaburzeń psychicznych

Za dominujące należy uznać stanowisko Sądu Najwyższego prezentujące pogląd, że zakres art. 12 § 1 k.r. i op. jest węższy niż art. 13 k.c. W konsekwencji unieważnienie małżeństwa może nastąpić tylko w wypadku choroby psychicznej albo niedorozwoju, a nie innych zaburzeń psychicznych. Utrwalony jest także pogląd, że nie każda choroba psychiczna uzasadnia unieważnienie małżeństwa. Jedynie taka, która zagraża małżeństwu lub zdrowiu przyszłego potomstwa. Nie można podzielić argumentu skarżącego, że systemowa wykładnia art. 12 ust. 1 k.r. i op. dokonana w powiązaniu z treścią art. 13 k.c. prowadzi do wniosku, że wszelkie zaburzenia psychiczne o dużym nasileniu powinno się traktować podobnie jak chorobę psychiczną.

Po pierwsze określenie „duże nasilenie” jest nieprecyzyjne i pozostawia zbyt szeroki margines uznaniowości, a w konsekwencji narusza regułę zakazu rozszerzającej interpretacji przepisów ustanawiających wyjątki od zasady.

Po drugie ubezwłasnowolnienie całkowite jest przeszkodą do zawarcia małżeństwa, ale związane jest to przede wszystkim ze zmianą statusu osoby ubezwłasnowolnionej w związku z utratą zdolności prawnej i zdolności do zawarcia małżeństwa. Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego są znacznie szersze, niż określone w art. 12 ust. 1 k.r. i op., a jego cel zmierza do ochrony osoby ubezwłasnowolnionej poprzez ustanowienie opieki w sytuacji, gdy nie jest ona w stanie kierować swym postępowaniem.

Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego

Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego w brzmieniu tożsamym zarówno na datę zawarcia związku małżeńskiego stron jak i na datę orzekania, definiuje na potrzeby tej ustawy osobę z zaburzeniami psychicznymi, jako osobę chorą psychicznie (wykazującą zaburzenia psychotyczne), upośledzoną umysłowo lub wykazującą inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych. Zaburzenia psychiczne są zatem generalną kategorią schorzeń psychicznych i ustawodawca dzieli je na choroby psychiczne oraz na inne zakłócenia czynności psychicznych.

W międzynarodowej statystycznej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych (ICD) występuje pojęcie „zaburzenie psychiczne” odnoszące się do konkretnych jednostek chorobowych, natomiast brak jest pojęcia „choroba psychiczna”. Zgodzić się należy zatem ze skarżącym, że termin „choroba psychiczna” zawarty w art. 12 ust. 1 k.r. i op. nie przystaje do stanu i pojęć medycznych obecnej wiedzy psychiatrycznej. Mieć należy jednak na uwadze, że intencją ustawodawcy było i jest minimalizowanie zakazów (przeszkód) małżeńskich, których istnienie może stanowić podstawę do unieważnienia małżeństwa. Powoduje to konieczność ograniczenia możliwości powołania się przez jednego z małżonków na stan psychiczny współmałżonka, jako przeszkodę w zawarciu małżeństwa jedynie do takich wypadków, w których schorzenie psychiczne wyklucza możliwość zawarcia małżeństwa.

Według tradycyjnego podziału będą to choroby psychiczne (psychozy), czasami zwane chorobami psychicznymi sensu stricto. Brak jest podstaw, by podzielić stanowisko, że co do zasady wszelkie zaburzenia psychiczne o dużym nasileniu, w tym również niepsychotyczne mogą stanowić podstawę do unieważnienia małżeństwa, aczkolwiek nie można wykluczyć, że tego rodzaju zaburzenie wywołujące, w zakresie zagrożenia małżeństwa lub zdrowia przyszłego potomstwa, skutek tożsamy z chorobą psychiczną sensu stricto może stanowić skuteczną podstawę powództwa o unieważnienie małżeństwa.

Wykładnia art. 12 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego

Dokonanie wykładni art. 12 ust. 1 k.r. i op. poprzez wskazanie definicji innego zaburzenia psychicznego zrównanego z pojęciem choroby psychicznej nie jest możliwe, bowiem w każdym wypadku ustalenie istnienia zaburzenia psychicznego w postaci konkretnej jednostki chorobowej, jej skutków i rokowań na przyszłość oraz wpływu na małżeństwo i potomstwo musi być dokonane in casu na podstawie zebranego materiału dowodowego, a zwłaszcza opinii biegłych z zakresu psychiatrii, niezbędnej z uwagi na konieczność wiadomości specjalnych.

Powyższa wykładnia art. 12 ust. 1 k.r. i op. nie może prowadzić do uwzględnienia skargi kasacyjnej. W sprawie niniejszej Sąd Apelacyjny ustalił, że w dacie zawarcia małżeństwa u pozwanej nie występowała choroba psychiczna, a nadto, że jej stan zdrowia nie zagraża małżeństwu ani potomstwu stron. Biegli stwierdzili, że u pozwanej przed datą zawarcia małżeństwa mogły wystąpić cechy zespołu urojeniowego o charakterze zwiastunowym, które ustąpiły samoistnie i pojawiły się ponownie po porodzie, a zatem można mówić jedynie o cechach zespołu urojeniowego, a nie pełnoobjawowej chorobie. Powyższe rozpoznanie oraz ustalenie, że stan zdrowia pozwanej nie zagraża małżeństwu stron oraz ich potomstwu wyklucza możliwość zakwalifikowania schorzenia pozwanej, jako zaburzenia psychicznego, które w skutkach można zrównać z chorobą psychiczną i stanowić skuteczną podstawę uznania, że w dacie zawarcia związku małżeńskiego zachodziła przeszkoda określona w art. 12 ust. 1 k.r.o. k.p.c.