Czym jest zachowek?

Zachowek to jedna z bardziej złożonych instytucji prawa spadkowego. Chociaż przepisy zawierające zasady przyznawania zachowku wydają się jasne i proste, jest to jednak sytuacja pozorna. W sprawie o zachowek wszystkie możliwe sytuacje prawne powinno się wcześniej sprawdzić. Chodzi tu o to, czy na przykład jedna z osób uprawnionych do zachowku nie została wcześniej wydziedziczona lub czy doszło do rozwodu. Jak zatem poprawnie obliczyć wysokość zachowku i ustalić komu on przysługuje?

Główną przyczyną wprowadzenia do kodeksu cywilnego regulacji dotyczących zachowku było ograniczenie swobody testowania. Zgodnie z tą zasadą spadkodawca może ustanowić spadkobiercą dowolnie wybraną przez siebie osobę, nawet spoza kręgu swoich najbliższych. Dzięki zachowkowi osoba najbliższa ma jednak możliwość dochodzenia swoich roszczeń od powołanego spadkobiercy.

Czym jest zachowek?

Zgodnie z art. 991 kc zachowek ma na celu ochronę najbliższych osób spadkodawcy przed swobodnym rozporządzaniem przez niego swoim majątkiem w drodze testamentu bądź darowizny. W celu zabezpieczenia ich interesów ustawodawca wprowadził rozwiązania umożliwiające im dochodzenie swoich roszczeń pieniężnych od spadkobiercy. Zachowek ogranicza się więc do roszczenia pieniężnego, co w konsekwencji oznacza, że uprawnieni nie mają prawa do poszczególnych przedmiotów spadku. Obowiązek spełnienia świadczenia wynikającego z zachowku powstaje wraz ze śmiercią spadkodawcy i należy do długów spadkowych. Warto podkreślić, że nic nie stoi na przeszkodzie, aby osoba uprawniona do zachowku przeniosła na inną osobę wierzytelność przypadającą jej z tego tytułu. Powyższe potwierdzono w wyroku Sądu Najwyższego z 13 lutego 1975 r. III CZP 91/74.

Zachowek to uprawnienie chroniące najbliższych krewnych spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z przepisów ustawy. Z chwilą śmierci danej osoby jej spadek ulega otwarciu, a spadkobiercy nabywają prawa do majątku spadkowego. Oczywiście, testator może dowolnie rozporządzić swoim majątkiem. Przykładowo: może sporządzić testament lub dokonać darowizny cennego składniku majtku. Czasem jednak zapisy testamentowe oraz wcześniejsze czynności spadkodawcy pomijają blisko spokrewnione z nim osoby. Instytucja zachowku służy właśnie do ochrony praw takich osób.

Artykuł 991 kc jako uprawnionych do zachowku wyznacza zstępnych (czyli każdego kolejnego potomka spadkodawcy – dzieci, wnuków itp.), małżonka oraz rodziców. Zatem jeżeli jedną z wyżej wymienionych osób  pominął  spadkodawca, ma ona prawo dochodzić roszczenia o zachowek. Może to zrobić na dwa sposoby. Pierwszy z nich to pisemna ugoda dotycząca zapłaty zachowku. Ponieważ jest to opcja związana z mniejszymi kosztami i znacznie krótszym czasem realizacji, często wymienia się ją jako zalecaną. Drugim sposobem jest pozew o zapłatę zachowku złożony do sądu. Jak łatwo się domyślić, jest to wariant droższy i trwający znacznie dłużej. Ponadto, po uzyskaniu korzystnego wyroku sądu, konieczna jest egzekucja komornicza. 

Kto jest uprawniony do zachowku?

Katalog osób uprawnionych do zachowku wskazano wprost w art. 991 § 1 kc. W myśl tej regulacji do zachowku uprawnieni są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, przy czym osoby te muszą być powołane do spadku z ustawy. Zgodnie z powyższym prawo do zachowku przysługuje tylko tym osobom, które w konkretnym stanie faktycznym byłyby powołane do spadku, nie zaś wszystkim osobom wymienionym równolegle. W pierwszej kolejności prawo do zachowku przysługuje dzieciom i małżonkowi. W dalszej kolejności o zachowek mogą starać się wnuki. Wnuk będzie miał możliwość dochodzenia zachowku tylko wtedy, gdy jego rodzic (dziecko spadkodawcy) stracił prawo do zachowku w sposób, który nie rozciąga się na jego zstępnych.

Mając to na uwadze, wnuk zachowa prawo do zachowku w sytuacji, gdy jego rodzic (dziecko spadkodawcy) umrze przed spadkodawcą. Ponadto wnuk będzie mógł starać się o zachowek również w innej sytuacji. Stanie się tak, gdy jego rodzic odrzucił spadek z ustawy oraz w momencie, gdy zawarł umowę o zrzeczenie się dziedziczenia (umowa taka musi jednak zawierać postanowienie, które wyłącza jej skuteczność wobec wstępnych, zgodnie z art. 1049 §1 kc). Gdy spadkodawca nie miał zstępnych (dzieci, wnuków itd.), prawo do zachowku przypadnie małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy.

Zachowek a darowizna

Ważne jest, aby podkreślić, że zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 roku, przy zaliczaniu na poczet zachowku nie ma znaczenia przedmiot darowizny i cel, w jakim została ona zachowana. Ponadto, zgodnie z artykułem 995 §1 Kodeksu cywilnego, wartość przedmiotu darowizny powinna być obliczona nie z chwilą jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. Zatem do tej czynności konieczna jest opinia biegłego sądowego.

Często w celu uniknięcia w przyszłości konieczności zapłaty zachowku dokonuje się za życia spadkodawcy darowizny wszystkich wartościowych rzeczy wchodzących w skład jego majątku. Jednak w kontekście przepisów o zachowku to wyjście jest całkowicie nieskuteczne. Zgodnie z artykułem 993 Kodeksu cywilnego, do spadku wyznacza się darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Inaczej mówiąc, dokonanie darowizny za życia spadkodawcy nie chroni przed roszczeniem o zachowek. Jeżeli niemożliwe będzie uzyskanie zachowku od spadkobierców, uprawniony do zachowku będzie mógł wystąpić z żądaniem tzw. uzupełnienia zachowku. 

Czy wszystkie darowizny są wliczane do zachowku?

Jednak od tej zasady również są wyjątki. Mianowicie, zgodnie z artykułem 994 Kodeksu cywilnego, nie dolicza się do spadku między innymi drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach. Innym takim przypadkiem są darowizny dokonane przed co najmniej dziesięciu laty od daty śmierci spadkodawcy na rzecz osób, które nie są spadkobiercami lub nie są uprawnione do zachowku. Przykładowo darowizna dokonana na rzecz konkubiny piętnaście lat przed otwarciem spadku darczyńcy nie podlega zaliczeniu. 

Tą zasadę można też ująć w inny sposób. Darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowania zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania. Innymi słowy, darowizna dokonana na rzecz dziecka dwanaście lat przed śmiercią darczyńcy podlega zaliczeniu. 

Zachowek a odrzucenie spadku

W pewnych sytuacjach osoba może być na podstawie przepisów albo własnego oświadczenia woli wyłączona od uprawnienia do zachowku. Do zachowku nie będą uprawnione osoby, które zrzekły się dziedziczenia. Zachowku nie otrzymają również najbliżsi uznani za niegodnych dziedziczenia oraz ci, którzy odrzucili spadek. Zgodnie z art. 1008 kc do zachowku nie mają prawa również osoby wydziedziczone. Wydziedziczenie na podstawie powyższego przepisu może nastąpić w trzech przypadkach.

W przypadku odrzucenia spadku mamy do czynienia z fikcją prawną. Zgodnie z przepisami, osoba, która odrzuciła spadek, zostaje wyłączona z dziedziczenia. Fikcja prawna wprowadza założenie, że ten spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie żył w chwili otwarcia spadku. Ale jak ma się to do zachowku? Przede wszystkim ma to wpływ na uprawnienie do żądania zachowku. Tak jak było wspomniane wyżej, osoby uprawnione do tego są wymienione w artykule 991 Kodeksu cywilnego. Jednak ta możliwość przysługuje im tylko wtedy, gdyby w tej konkretnej sytuacji byli uprawnieni do dziedziczenia ustawowego. Innymi słowy, osoba która odrzuciła spadek, nie będzie mogła skutecznie żądać zapłaty zachowku. 

Ponadto odrzucenie spadku może też powodować ustanie obowiązku zapłaty zachowku. Na jakiej podstawie? Dzieje się tak dlatego, że zachowku można żądać od osób dziedziczących z ustawy, testamentu, uprawnionych z zapisu windykacyjnego oraz obdarowanych. 

Kiedy odrzucenie spadku jest bardziej opłacalne?

Inną kwestią jest związek pomiędzy odrzuceniem spadku a darowizną. Zrzeknięcie się spadku może mieć wpływ na to, czy darowizna będzie do niego doliczana. A to z kolei ma wpływ na to, czy od tej darowizny będzie zależny zachowek. Jaki wniosek możemy z tego wyciągnąć? W niektórych sytuacjach odrzucenie spadku jest bardziej opłacalne niż jego przyjęcie. Załóżmy, że spadkodawca dokonał 15 lat przed śmiercią darowizny na rzecz danej osoby. Ponadto darowizna miała dużą wartość. Osoba obdarowana ma prawo do odrzucenia spadku. Dzięki temu nie będzie miała obowiązku zapłaty zachowku, a także nie nastąpi konieczność prowadzenia postępowania spadkowego w tej sprawie.

Zachowek a wydziedziczenie

Kwestie wydziedziczenia i prawa do zachowku są ściśle z sobą powiązane. Samo pominięcie spadkobiercy w testamencie nie jest równoważne z wydziedziczeniem. W takiej sytuacji osoba pominięta nadal będzie mieć prawo do ubiegania się o wypłatę zachowku. Także sporządzenie tak zwanego testamentu negatywnego nie jest równoważne wydziedziczeniu. Wskazanie osoby, które nie będą dziedziczyć, pozbawia jedynie prawa do spadku. Wymienione w ten sposób osoby nadal mają prawo do ubiegania się o zachowek. Zatem w jakiej sytuacji wydziedziczenie może wykluczyć prawo do zachowku? Wola wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu. Dodatkowo spadkodawca powinien swoją wolę wyraźnie uzasadnić. Przyczyna wydziedziczenia powinna być prawdziwa, ponieważ będzie dokładnie badana przez sąd. Ponadto artykuł 1008 Kodeksu cywilnego dokładnie określa, jakie przesłanki stanowią podstawę do tego. Niespełniające wymogów wydziedziczenie będzie nieskuteczne.

Jakie są przesłanki do wydziedziczenia?

Do przesłanek wydziedziczenia zaliczamy sytuację, w których:

• uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
• osoba uprawniona do zachowku dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
• uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Pierwsza przesłanka zakłada sytuację, gdy przyszły spadkobierca zachowuje się niezgodnie z przyjętymi w społeczeństwie zasadami. Ponadto spadkodawca starał się zmienić jego zachowanie, lecz było to bezskuteczne. Działanie spadkobiercy musi być ciągłe i stałe. Przykładowo taka przesłanka występuje, gdy źródłem utrzymania spadkobiercy jest działalność przestępcza. Innym powodem może być uzależnienie od hazardu, alkoholu lub narkotyków. W przypadku tej przesłanki mamy spór w doktrynie. Dlaczego? Istnieje grupa zakładająca, że jeżeli od momentu wydziedziczenia do otwarcia spadku osoba wydziedziczona zmieni styl życia, stanowi to podstawę do unieważnienia wydziedziczenia. 

Inna przesłanka dopuszczająca wydziedziczenie przewiduje dwie sytuacje, które są podstawą do niego. Pierwszą z nich jest popełnienie przez spadkobiercę przestępstwa umyślnego wobec spadkodawcy lub osób mu bliskich. W większości przypadków przestępstwo takie powinno być potwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu. Drugą sytuacją jest obraza czci. W tym przypadku nie jest wymagana karalność. Chodzi tu o wystąpienia publiczne i obrazę słowną lub czynem. Przykładowo: spadkobierca może być wydziedziczony, jeżeli często publicznie, będąc pod wpływem alkoholu, ubliżał ojcu. 

Zachowek a separacja

Co więcej, do zachowku nie ma prawa również małżonek pozostający w separacji (935¹ kc) oraz w przypadku, gdy został on wyłączony od dziedziczenia na podstawie art. 940 kc. Art. 1048 kc dopuszcza również możliwość zrzeczenia się swojego prawa do zachowku. Zrzeczenie takie następuje poprzez zawarcie umowy pomiędzy spadkobiercą ustawowym a przyszłym spadkodawcą. Umowa w przedmiocie zrzeczenia się dziedziczenia ma poważną doniosłość, ponieważ dotyczy również zstępnych zrzekającego, chyba że w umowie postanowiono inaczej. Należy przy tym pamiętać, że umowę taką należy zawrzeć w formie aktu notarialnego. Niezachowanie takiej formy skutkuje nieważnością umowy.

Zachowek a testament notarialny

Testament notarialny obowiązuje niezależnie do upływu czasu pomiędzy jego sporządzeniem a otwarciem. Jest on uważany za formę najbezpieczniejszą dla testatora, ponieważ jest zabezpieczony przez szereg wymagań formalnych. W takim testamencie można również zamieścić zapis windykacyjny. Pozwala on spadkodawcy zrobić to, czego nie może zrobić, gdy wyznacza spadkobiercę. Mianowicie za pomocą zapisu windykacyjnego może on przekazać w testamencie spadkobiercy konkretny składnik swojego majątku. Pojawia się w takiej sytuacji pytanie: czy zapisobiorca jest odpowiedzialny za wypłatę zachowku? Taka odpowiedzialność rzeczywiście istnieje. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku, ma prawo żądać od zapisobiorcy sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. 

W takiej sytuacji osoba objęta zapisem windykacyjnym jest zobowiązana do wypłaty tej sumy jedynie w granicach wzbogacenia, które było rezultatem tego zapisu. 

Zachowek a umowa dożywocia

Pojawia się zatem pytanie: w jaki sposób można się uchronić przed wypłatą ewentualnego zachowku. Najlepszym sposobem jest sporządzenie umowy o dożywocie, którą reguluje artykuł 908 Kodeksu cywilnego. Na czym polega taka umowa? Przykładowo: spadkobierca w zamian za przeniesienie na jego rzecz własności nieruchomości, zobowiązuje się do opieki nad rodzicami, dostarczania im środków utrzymania itp. Taką nieruchomością może być chociażby dom rodzinny. Strony umowy dożywocia mogą swobodnie kształtować treść obowiązków nakładanych na nabywcę dobra. Mają prawo do samodzielnego określenia, co należy rozumieć pod pojęciem dożywotniego utrzymania. Jeżeli jednak nie zostałyby zawarte takie postanowienia, wiążące są obowiązki określone w artykule 908 Kodeksu cywilnego. W takiej sytuacji zobowiązany powinien przyjąć dożywotnika jako domownika, dostarczyć mu wyżywienie, ubranie, mieszkanie, światło i opał. Ponadto powinien zapewnić odpowiednią pomoc, także w  czasie choroby. Zobowiązany powinien również sprawić własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. 

A co, jeżeli wzajemne świadczenia nie mają takiej samej wartości? Tę kwestię rozstrzygnął Sąd Apelacyjny w Warszawie w uzasadnieniu wyroku z 19 lipca 2006 r. Nawet w razie obiektywnej niewspółmierności świadczeń nie podlega to darowiźnie. Ani pełnej, ani częściowej. 

Umowa o dożywocie powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności. 

Czy każdą nieruchomość można objąć umową dożywocia?

Umową o dożywocie mogą być objęte nieruchomości lub udziały we własności nieruchomości. Może być to także prawo do wieczystego użytkowania, a także nieruchomość lokalowa. Ale czy istnieją nieruchomości niezaliczające się do tych kategorii? Umową o dożywocie nie można objąć spółdzielczego prawa własnościowego do lokalu. Ponadto nie można  brać pod uwagę nieruchomości z księgą wieczystą. Jeżeli ktoś chciałby jednak takie prawo przenieść w zamian za umowę o dożywocie, istnieje rozwiązanie. Najpierw należałoby zawrzeć ze spółdzielnią mieszkaniową umowę przeniesienia własności lokalu. Następnie, po założeniu księgi wieczystej dla nieruchomości lokalowej, jest możliwe zawarcie umowy o dożywocie. 

Zachowek a podatek

W przypadku zachowku obowiązują te same zasady dotyczące opodatkowania jak w przypadku spadku. Najważniejszą z nich jest zasada, że małżonek, dzieci oraz wnuki, a także rodzice i dziadkowie, są z tego podatku zwolnieni. Dzieje się tak, ponieważ zachowek traktuje się tak jak świadczenie otrzymane od spadkodawcy. Jednak istotne jest, że warunkiem uzyskania tego zwolnienia staje się dokonanie odpowiedniego zgłoszenia do urzędu skarbowego. Ważne jest także dotrzymanie odpowiedniego terminu. Obowiązek podatkowy powstaje w momencie wypłacenia zachowku przez spadkobierców. Gdy uprawnieni do zachowku wystąpili przeciwko spadkobiercy o zapłatę, obowiązek podatkowy powstaje w momencie uprawomocnienia się wyroku o zapłatę. Termin złożenia takiego oświadczenia to 6 miesięcy od dat wskazanych powyżej. 

Czy zawsze należy zgłaszać zachowek do urzędu skarbowego?

Jeżeli wysokość zachowku jest niższa niż kwota wolna od podatku, to nie ma takiego obowiązku. W przypadku, gdyby osoba uprawniona do wyższego zachowku nie złożyła zeznania podatkowego, urząd skarbowy sam naliczy podatek. Terminu na zwolnienie nie można przywrócić.

Należy dodać, że wyżej wspominania umowa o dożywocie jest opodatkowana podatkiem od czynności cywilnoprawnych w stawce 2 proc. od wartości nieruchomości. Ma to miejsce bez względu na pokrewieństwo stron. 

Jak opodatkowany jest zachowek?

Podstawą opodatkowania w przypadku zachowków jest czysta wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych. Oznacza to kwotę po potrąceniu długów i ciężarów. Jest ona ustalana według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego. 

Wysokość podatku od zachowku jest taka sama jak w przypadku podatku od spadku. Żeby ją ustalić, należy od sumy zachowku odjąć kwotę wolną od podatku, czyli 9637 zł. Od tak ustalonej kwoty podatek będzie wynosił 3%, gdy jej wartość będzie wyższa niż 10278 zł. W przypadku gdy wartość zachowku pomniejszonego o kwotę wolną od podatku zawiera się w przedziale pomiędzy 10 278 PLN a 20 556 PLN, podatek będzie wynosił 308,30 zł oraz 5% nadwyżki ponad 10 278 zł. Powyżej kwoty 20 556 zł wartość podatku to 822,20 zł oraz 7% nadwyżki od wymienionej kwoty. 

Zachowek a przedawnienie

Mogłoby się wydawać, że przedawnienia roszczenia w sprawie o zachowek nie powinny budzić większych kontrowersji. Jednak, jak to często bywa w prawie, nawet proste kwestie mogą się okazać skomplikowane. Co do zasady, roszczenie o zachowek przedawnia się po upływie 5 lat. Jednak istnieją dwie różne sytuacje, w których okres przedawnienia liczy się w zupełnie inny sposób. Przypadki te są określone w artykule 1007 Kodeksu cywilnego. 

Pierwsza sytuacja dotyczy spadkobierców ustawowych, którzy nie zostali uwzględnieni w testamencie. Mogłoby się wydawać, że okres, w którym takie osoby są uprawnione do roszczeń o zachowek, rozpoczyna się w momencie śmierci spadkodawcy. Jednak nic bardziej mylnego. Przepisowe 5 lat nalicza się od momentu ogłoszenia testamentu. Zgodnie z wyrokiem sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 10 listopada 2016 roku, „Początek biegu terminu przedawnienia roszczenia z tytułu zachowku zgodnie z art. 1007 § 1 kc należy wiązać wyłącznie z otwarciem i ogłoszeniem testamentu bez względu na jakiekolwiek okoliczności natury zewnętrznej.” Innymi słowy, nawet jeżeli od momentu śmierci spadkodawcy upłynie przykładowo 15 lat, to podstawy do roszczenia o zachowek nadal mogą istnieć. 

Czy obowiązek uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej darowizny może ulec przedawnieniu?

Druga sytuacja opisana w artykule 1007 Kodeksu cywilnego dotyczy roszczenia przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny. Innymi słowy, chodzi tutaj o przypadek, gdy spadkodawca dokonał licznych darowizn. Spadkobierca może być wtedy zmuszony zwrócić się o wypłatę zachowku do obdarowanego. W tej sytuacji okres 5 lat liczymy od momentu otwarcia spadku. Czyli od momentu śmierci spadkodawcy. Wbrew pozorom łatwiej jest przegapić ten termin w tym przypadku niż w pierwszym. Rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia nie jest tu uzależnione od żadnych innych okoliczności. Zatem nieistotne jest, kiedy uprawniony dowiedział się o otwarciu spadku lub czy wie o darowiźnie. Wiedza uprawnionego do zachowku nie ma tutaj żadnego znaczenia. 

Zachowek – czy zawsze się należy?

Zachowek z całą pewnością nie będzie przysługiwał osobom spoza kręgu wymienionego w przepisach. Dlatego też wykluczone jest rodzeństwo rodziców lub ich dzieci. Praw do zachowku nie mają także teściowie, synowa ani zięć. 

Zachowku nie dostanie również małżonek, który w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w separacji.

Ponadto jeżeli uprawnieni do zachowku otrzymali od spadkobiercy darowiznę lub rekompensata nastąpiła poprzez zapis w testamencie, to ich roszczenie o zachowek jest bezzasadne. Innymi słowy: jeżeli uprawniony do zachowku otrzymał za życia spadkodawcy darowiznę o wartości równej należnemu zachowkowi, traci prawo do roszczeń. Możliwość uzyskania zachowku nie obowiązuje wtedy również w sytuacji, gdy rekompensata nastąpiła w postaci powołania do spadku, którego wartość jest równa wartości zachowku.

A co, jeżeli sprawa o rozwód w momencie otworzenia spadku nie będzie zakończona? 

Jest to szczególna sytuacja. Ma ona miejsce, gdy spadkodawca wniósł pozew o rozwód z wyłącznej winy małżonka. Pomimo że żądanie miało podstawy, sprawa nie została zakończona ze względu na śmierć spadkodawcy. W takim przypadku sąd wszczyna odpowiednie postępowanie. W rezultacie małżonek może zostać wyłączony od dziedziczenia, a tym samym pozbawiony uprawnień do zachowku. Sąd może wydać takie orzeczenie tylko na skutek powództwa złożonego przez któregokolwiek z pozostałych spadkobierców. Powództwo może być wytoczone po sześciu miesiącach od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku. Górny limit tego okresu to rok od śmierci spadkodawcy.

Zachowek – jaka wartość?

Biorąc pod uwagę wszystkie powyższe kwestie, jak prawidłowo obliczyć wartość zachowku? Tę kwotę można obliczyć oczywiście tylko po prześledzeniu historii rodzinnych i darowizn. Wartość zachowku zależy także od ilości osób, które mają prawo do roszczeń tego rodzaju. 

Istnieją cztery etapy ustalania wysokości zachowku. Pierwszym jest ustalenie udziału przysługującego uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Drugi etap to ustalenie substratu zachowku. Następnie, ustala się, czy uprawniony do zachowku jest w grupie uprzywilejowanej do zachowku. Ostatnią fazą jest zestawienie tych wszystkich wartości i obliczenie wysokości świadczenia. 

Co do zasady wysokość zachowku wynosi równowartość połowy udziału spadkowego, który przypadałby osobie powołanej do spadku na podstawie ustawy. Jednakże jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy bądź jeśli zstępny uprawniony jest małoletnim, wysokość zachowku wynosi 2/3 ich wartości udziału spadkowego (przy dziedziczeniu ustawowym). Aby otrzymać zachowek w większej wysokości, wyżej wspomniane przesłanki powinny istnieć w chwili otwarcia spadku. W judykaturze podkreśla się, że zaawansowany wiek może kwalifikować osobę jako trwale niezdolną do pracy. Tak m.in. orzekł Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 11 stycznia 2013 r. (V ACa 989/12).

Część udziału spadkowego jest określana na podstawie ogólnych zasad wynikających z art. 931 kc. Na podstawie tego przepisu z ustawy do spadku w pierwszej kolejności powoływane są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Osoby te dziedziczą w częściach równych, przy czym część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Zasadę tę modyfikuje jednak art. 992 kc. Zgodnie z tym, ustalając udział spadkowy, który jest podstawą do zachowku, uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy odrzucili spadek. Do powyższego nie uwzględnia się natomiast spadkobierców wydziedziczonych oraz tych, którzy zrzekli się dziedziczenia.

Podstawa obliczenia zachowku

Podstawową czynnością związaną z zachowkiem jest należyte ustalenie wartości spadku. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą wartość spadku ustala się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku. Powyższe zostało stwierdzone w uchwale podjętej przez 7 sędziów SN z 26 marca 1985 r. (III CZP 75/84). Wpływ na wartość spadku, a co za tym idzie – również na wysokość zachowku, mają także przepisy kc. Art. 993 kc stanowi, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń. Dolicza się natomiast do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Od tej zasady są jednak odstępstwa.

Warto wspomnieć, że uszczegółowieniem powyższego artykułu jest treść normatywna wynikająca z art. 994 kc. Norma ta wskazuje, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach. Przez taki rodzaj darowizny należy rozumieć np.  prezenty urodzinowe, świąteczne, ślubne. Każdorazowa ocena, czy mamy do czynienia z drobną darowizną, zależy od okoliczności jej udzielenia. Co więcej, nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż 10 laty od momentu otwarcia spadku oraz dokonanych na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Przepisy kodeksu różnie kształtują sytuację dotyczącą doliczania darowizny, w zależności od tego, na czyją rzecz oblicza się zachowek. Jeśli obliczany jest zachowek należny zstępnemu, nie dolicza się do spadku darowizn dokonanych przez spadkodawcę w czasie, gdy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem dziecka. Z kolei w przypadku obliczania zachowku dla małżonka nie dolicza się do spadku darowizn spadkodawcy uczynionych przed zawarciem małżeństwa.

Co z kosztami wychowania i wykształcenia?

Zgodnie z art. 997 kc, jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Szczególnym problemem na tle powyższego przepisu jest ustalenie kosztów wykształcenia oraz wychowania, które przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Wspomniane koszty przekroczą przeciętną miarę np. gdy wysoki poziom wykształcenia i wychowania jednego z dzieci zostaje osiągnięty kosztem pozostałych. Tak stwierdził Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 16 listopada 2017 r. (VI ACa 1018/16). Co więcej, dokonując oceny, należy uwzględnić warunki życia konkretnej rodziny. Dla jednych wysłanie dziecka na dobrą zagraniczną uczelnię nie będzie stanowiło przekroczenia przeciętnej miary kosztów wykształcenia. W innych sytuacjach takie zachowanie może być oceniane zgoła inaczej. Dlatego też sąd, rozstrzygając sprawę, musi każdorazowo indywidualnie badać sytuację danej rodziny.

Czy osoba uprawiona do zachowku odpowiada za zapisy i polecenia?

Spadkodawca ma możliwość ustanowić w spadku zapis oraz polecenie. Zgodnie z art. 968 przez zapis należy rozumieć rodzaj rozporządzenia testamentowego, które nakłada na spadkobiercę obowiązek spełnienia świadczenia na rzecz oznaczonej osoby. Przedmiotem zapisu może zostać np. zapłata określonej sumy pieniężnej, umorzenie długu, wydanie rzeczy wchodzącej do spadku. Szczególnym rodzajem zapisu jest zapis windykacyjny. Taki zapis może zostać ustanowiony tylko w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Przez zapis windykacyjny spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Przedmiotem takiego zapisu może być:

• rzecz oznaczona co do tożsamości;
• zbywalne prawo majątkowe;
• przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
• ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.

Testament może zawierać również polecenie. Ten rodzaj rozporządzenia testamentowego polega na nałożeniu na spadkobiercy lub zapisobiercy obowiązku oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem. Dla przykładu: w poleceniu spadkodawca może zobowiązać spadkobiorcę do spożytkowania kwoty pieniężnej uzyskanej ze spadku na budowę domu.

Jeśli chodzi o odpowiedzialność za wykonanie zapisu lub polecenia, zgodnie z art. 998 §1, uprawiony do zachowku ponosi ją do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionego zachowku. Jeżeli natomiast spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Uzupełnienie zachowku

Niekiedy uprawniony nie może otrzymać od spadkobierców lub osoby, na rzecz której uczyniono zapis windykacyjny, należnego mu zachowku. W takiej sytuacji uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art.1000 § 1 kc). Roszczenie uprawnionego może się pojawić w przypadku, gdy otrzymał on tylko cześć sumy zachowku, jak i wtedy, gdy nie otrzymał go wcale. Jeżeli zaś obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do wysokości nadwyżki przekraczającej jego zachowek. Bez względu na powyższe, obdarowany może zwolnić się z obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Takie zwolnienie następuje przez wydanie przedmiotu darowizny.

Czy roszczenie o zachowek podlega dziedziczeniu?

Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art.1002 kc). Treść wyżej przywołanego przepisu jest dość niejasna. W takiej sytuacji z pomocą przychodzi nam judykatura. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku, który nie zaspokoił go w związku ze śmiercią, przechodzi na dziedziczące po nim dzieci. Tak m.in. stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z 20.12.1988 r. (III CZP 101/88). Należy więc z całą pewnością stwierdzić, że roszczenie o zachowek przechodzi na spadkobierców bez względu na to, że w danej sytuacji nie przysługiwało im ich własne roszczenie o zachowek od pierwszego spadkodawcy.

Przedawnienie roszczeń

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Źródła:

1. Komentarz do Kodeksu cywilnego, księga czwarta – spadki, E. Skowrońska-Bocian, wyd.9, LexisNexis
2. Prawo spadkowe, P. Księżak, Wolters Kluwer
3. System prawa prywatnego, T. 10, red. Kordasiewicz, wyd. 3