Fundacja rodzinna: budowanie dziedzictwa na przyszłość – zgłęb temat w naszych artykułach!

Przejdź do artykułu

Czym jest zadatek? – Encyklopedia Prawa

Spis treści
rozwiń spis treści

Zadatek jest jednym z dodatkowych zabezpieczeń umownych, który służy ochronie interesów stron. Jeżeli podmiot dający zaliczkę nie wywiąże się ze swojego zobowiązania, ponosi konsekwencje w postaci utraty ustalonej kwoty pieniężnej lub pewnej określonej umową rzeczy. W przypadku, gdy strona otrzymała zadatek, a następnie nie spełniła świadczenia, do którego była zobligowana, powinna go zwrócić w podwójnej wartości.

Zadatek – jaką pełni funkcję?


W braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.

art. 394 § 1 – ustawa Kodeks cywilny


Zadatek polega przede wszystkim na wzmocnieniu ochrony interesu strony, pozostającej lojalną wszystkim postanowieniom umownym. Zabezpieczenie w pewien sposób zapobiega niebezpieczeństwu zaniechania obowiązku spełnienia świadczenia przez stronę przeciwną.

Art. 394 kodeksu cywilnego jest przepisem dyspozytywnym. Innymi słowy, uczestnicy konkretnego zobowiązania mogą uregulować jego skutki inaczej, niż to opisano w ustawie. W celu stworzenia odpowiedniej umowy przedwstępnej strony mogą ograniczyć odpowiedzialność z tytułu zadatku tylko do jednej z nich. Podobne zabiegi stosowane są w wielu umowach jednostronnych.

Zadatek – czy wszystko może nim być?

Zadatkiem jest najczęściej pewna kwota pieniężna przekazana zarówno w formie gotówkowej, jak i bezgotówkowej. Nie ma żadnego ograniczenia co do użytej waluty. Jako zabezpieczenie strony mogą także wybrać rzecz zamienną, która ulegnie zaliczeniu na poczet zobowiązania lub zostanie zwrócona tuż po realizacji postanowień umownych.

Kodeks cywilny nie zabrania przekazać w formie zadatku innego przedmiotu świadczenia, niż określonego w umowie. Przykładowo w umowie barteru jeden z rolników przekazuje pszenicę w zamian za żyto, a zadatkiem może być pewna ilość kukurydzy. Problem może stanowić jedynie zaliczenie zadatku na poczet spełnionego świadczenia. W takim wypadku zawsze podlega on zwrotowi.

Ważne! Nie ma możliwości, by skutecznie zastrzec zadatek w przypadku zawierania umów dotyczących stosunków osobistych np. zaręczyny.

Zadatek a jego wykładnia w umowie

Zdarza się, że strony używają różnych wyrażeń umownych przy określeniu zadatku. Przykładowo postanowienia umowne traktujące o tym zabezpieczeniu będą określane jako zaliczka. Inne nazewnictwo nie przesądza jednak znaczenia prawnego.


§ 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.

§ 2. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.

art. 65 – ustawa Kodeks cywilny


Zgodnie z prawem zadatek, jak również inne postanowienia umowne, należy interpretować poprzez uwzględnienie zamiaru stron i celu umowy. Nie należy opierać się o jej dosłowne brzmienie. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości należy rozważyć, jaki był rzeczywisty zamiar stron.

Zadatek jako umowa realna

Zadatek jest postanowieniem umownym o charakterze realnym. Innymi słowy, dla skuteczności jego wykonania niezbędne jest (oprócz złożenia zgodnych oświadczeń woli stron) wydanie przedmiotu zadatku. W przypadku, gdy nie nastąpi wspomniane wydanie, należy uznać, że postanowienie zostanie wyłączone, a co za tym idzie – bezskuteczne.


Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

art. 410 § 2 – ustawa Kodeks cywilny


Ważne! Zadatek może być ustalony poza treścią głównej umowy. Strony mogą go zastrzec w oddzielnej umowie zawartej jednocześnie z zobowiązaniem właściwym. Mogą to również uczynić po jej zawarciu, a także za zgodą stron – przed jej zawarciem. W przypadku, gdy umowa główna nie dojdzie do skutku (np. niepomyślnie zakończone negocjacje), to upada również dokument określający zadatek.

Warto również wiedzieć, że samo stwierdzenie nieważności zadatku nie przekreśla skuteczności całej umowy. Wyjątkiem jest sytuacja, w której strony nie zdecydowałyby się na realizację zobowiązania bez uwzględnienia zadatku.


Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

art. 58 § 3 – ustawa Kodeks cywilny


Zadatek – moment wręczenia

Zadatek nie musi być wydany jedynie w momencie zawarcia umowy. Ważne jest zachowanie związku czasowego pomiędzy zawarciem a następującym przed nim lub po nim wydaniem zadatku. Przykładami czynności strony, które dążą do wręczenia zadatku jest chociażby wpłata pieniędzy na konto drugiej strony, dokonanie zlecenia przelewu, czy też przystąpienie do wydania gotówki.

Ważne! W praktyce sądowej zadatek należy przekazać w niedługim czasie po zawarciu umowy (np. „dzień po”). Innymi słowy – każdy pieniądz lub rzecz przekazana w znacznie późniejszym okresie nie może być uznana za uiszczenie zadatku.

Zadatek – wartość


W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi.

art. 394 § 2 – ustawa Kodeks cywilny


Zgodnie z kodeksem cywilnym zadatek stanowi jedynie pewien procent świadczenia (np. 10%), które jedna strona zobowiązuje się przekazać drugiej. Należy jednak pamiętać, że jeżeli przy wykonaniu umowy przekaże się znaczną sumę pieniędzy (np. 50%), to stanowi ona częściową zapłatę, a nie wspomniany zadatek.

Zazwyczaj w orzecznictwie podkreśla się, że zadatek przekraczający 25% wysokości całego świadczenia kwalifikowany jest nie jako zadatek, ale jako wpłata na poczet świadczenia. Każdą sprawę należy badać indywidualnie (ad casu). W niektórych przypadkach wymagana jest wyższa kwota zadatku ze względu na przedmiot świadczenia (np. wpłata 50% zadatku za wyprodukowanie maszyny rolniczej na zamówienie określonej co do tożsamości).

Ważne! Przepis umowny, który określa znaczną sumę jako zadatek jest przejawem obejścia prawa i dlatego jest nieważny.

Zadatek – kiedy należy zwrócić lub żądać sumy dwukrotnie wyższej?


W razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony.

art. 394 § 3 – ustawa Kodeks cywilny


Zadatek zastępuje odszkodowanie, które przysługuje stronie wiernej umowie. Z tego powodu chroni podmiot poszkodowany przed całkowitą stratą z powodu niezrealizowania umowy. Kodeks cywilny zastrzega jednak, że w przypadku rozwiązania umowy lub niewykonania jej z przyczyn niezależnych od stron nie ma możliwości zatrzymania zadatku lub żądania jego dwukrotnej wartości. To samo dzieje się, w przypadku gdy żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności.

Zadatek – kiedy należy zatrzymać?

W przypadku, gdy jedna ze stron nie wykonała zobowiązania, to druga ma prawo odstąpić od umowy przy jednoczesnym zachowaniu zadatku (jeżeli go otrzymała) lub żądać sumy dwukrotnie wyższej (jeżeli go dała). W tym celu potrzebne jest oświadczenie o odstąpieniu od umowy.

Ważne! Warto pamiętać, że przez wzgląd na różne okoliczności należy złożyć ten dokument w odpowiedniej formie.


§ 2. Jeżeli umowa została zawarta w formie pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron, jak również odstąpienie od niej albo jej wypowiedzenie wymaga zachowania formy dokumentowej, chyba że ustawa lub umowa zastrzega inną formę.

§ 3. Jeżeli umowa została zawarta w innej formie szczególnej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron wymaga zachowania takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia; natomiast odstąpienie od umowy albo jej wypowiedzenie powinno być stwierdzone pismem.

art. 77 – ustawa Kodeks cywilny


Nie jest konieczne, by druga strona umowy (ta, która zawiniła) otrzymała najpierw informację o wyznaczeniu stosownego terminu na wykonanie zobowiązania. Nie trzeba również umieszczać klauzuli upoważniającej do odstąpienia od umowy na wypadek jej niewykonania w terminie.

Ważne! Prawo do odstąpienia od umowy nie jest ograniczone terminem i nigdy nie ulega przedawnieniu. Należy jednak zwrócić uwagę, że nie można z niego skorzystać po upływie przedawnienia roszczenia o realizację świadczenia głównego.


§ 1. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu.

§ 2. Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne.

§ 2¹. Po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi.

art. 177 – ustawa Kodeks cywilny


Roszczenie o zwrot zadatku w podwójnej wartości lub prawo do jego zatrzymania przysługuje stronie pokrzywdzonej nawet wtedy, gdy nie poniosła żadnej szkody.

Zadatek a wykonanie umowy

W przypadku wykonania umowy zadatek zalicza się na poczet świadczenia strony, która go uiściła. W tym wypadku ustawa nie odróżnia, czy daną umowę wykonano należycie, czy też nie. Jeżeli jednak dojdzie do nienależytego wykonania umowy, to wierzyciel nie ma obowiązku przyjmować takiego świadczenia. Wtedy należy stosować się do treści wyżej opisanego art. 394 § 2 zawartego w kodeksie cywilnym.

Źródło:

  • Fras Mariusz (red.), Habdas Magdalena (red.) – Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna.
Szukasz pracy w branży prawniczej?
Sprawdź na Law.Career