Czy można podjąć służbę w obcym wojsku?
Historyczna doniosłość związana z wypełnianiem obowiązku obrony ojczyzny spowodowała wykształcenie regulacji prawnych, które penalizują służbę obywatela polskiego w obcym wojsku. W obecnym stanie prawnym ustawodawca wprowadził odpowiedzialność karną za nierealizację obowiązku obrony wskutek podjęcia bez zgody właściwego organu przez obywatela polskiego służby w obcym wojsku lub obcej organizacji wojskowej.
Obowiązki wojskowe w obcym wojsku
Zgodnie z art. 141 § 1 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”), kto będąc obywatelem polskim, przyjmuje bez zgody właściwego organu obowiązki wojskowe w obcym wojsku lub w obcej organizacji wojskowej, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Zdania na temat przedmiotu chronionego przez ten przepis są podzielone. Z jednej strony kładzie się nacisk na konieczność ochrony stanu osobowego armii, którego uszczuplenie ma znaczny wpływ na bezpieczeństwo państwa. Z drugiej strony natomiast wskazuje się na aspekt określany jako obronność państwa. Wskazuje się także na fakt, że z uwagi na szczególny charakter służby wojskowej awykonalne jest spełnianie obowiązku służby wobec więcej niż jednego kraju jednocześnie. Przedmiotem chronionym na gruncie art. 141 kk są zatem interesy obronne RP.
Prawo konstytucyjne
Niezależnie od przyjętego sposobu określania przedmiotu ochrony art. 141 kk należy zauważyć, że obowiązek wierności ojczyźnie oraz konieczność jej obrony wskazane są wprost w Konstytucji RP. Zgodnie bowiem z art. 82 Konstytucji, obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne. Co więcej, obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny (art. 85 ust. 1 Konstytucji RP). Odstępstwa od tej reguły mogą się pojawić jedynie wraz z koniecznością przestrzegania oraz wypełniania standardów prawa międzynarodowego.
Istota czynu
Czyny penalizowane w art. 141 kk mają charakter formalny. Oznacza to, że dla faktu zaistnienia przestępstwa wystarczy jedynie przyjęcie (bez zgody odpowiedniego organu) przez obywatela polskiego służby w obcym wojsku lub organizacji wojskowej. Unormowanie komentowanej regulacji dotyczy stricte obowiązków o charakterze wojskowym. Znamion czynu zabronionego nie będzie zatem wypełniać np. odpłatne zatrudnienie w aspekcie wyłącznie usługowym w obcym wojsku lub organizacji wojskowej (wyrok Sądu Najwyższego z 10 lipca 1992 r., WRN 75/92).
Przyjęcie obowiązków wojskowych
Przyjęcie obowiązków wojskowych polega na pełnieniu służby wojskowej zarówno w ramach Sił Zbrojnych, jak i w innych uzbrojonych jednostkach niewchodzących w ich skład, a traktowanych przez ustawodawstwo określonego państwa jako tożsame ze służbą wojskową. Mogą to być także jednostki mające charakter powstańczy. Do „obcych organizacji wojskowych” należy natomiast zaliczyć np. organizacje paramilitarne. O charakterze organizacji wojskowych jako „obcych” przesądza kilka elementów. Są to np. ulokowanie jej organów kierowniczych poza granicami państwa polskiego czy też skupienie i zhierarchizowana struktura organizacyjna, mająca cele, program lub zadania wojskowe (wyrok Sądu Najwyższego z 10 lipca 1992 r., WRN 75/92). Co istotne, organizacja ta nie musi być w żaden sposób powiązana ze strukturami na szczeblu państwowym.
Przeczytaj również:
Prawnokarne uprawnienia dowódcy jednostki wojskowej
Wyjątki od reguły
Polskie ustawodawstwo przewiduje dwa przypadki, w których podjęcie służby w obcym wojsku lub organizacji wojskowej uznaje się karalne. Pierwszym z nich była tzw. abolicja. Obowiązywała w związku z wprowadzeniem nowelizacji ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej oraz o zmianie ustawy o służbie zastępczej z 2005 r. Artykuł 4 tej ustawy wymagał, by obywatele polscy, którzy przed 21.10.2005 r. pełnili służbę w wojsku lub organizacjach wojskowych państw członkowskich UE lub Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego bez wymaganej zgody, pisemnie (za pośrednictwem polskiego urzędu konsularnego znajdującego się w państwie pełnienia służby) poinformowali o tym fakcie w ciągu roku od dnia wejścia w życie ustawy organ właściwy w sprawach z zakresu udzielania zgody na służbę w obcym wojsku lub organizacji wojskowej.
Drugi przypadek niekaralności służby w obcym wojsku lub organizacji wojskowej wskutek użycia przez ustawodawcę klauzuli normatywnej „bez zgody” wiąże się z koniecznością uzyskania zgody odpowiedniego organu.
Przyjęcie obowiązków w zakazanej służbie najemnej
Kto przyjmuje obowiązki w zakazanej przez prawo międzynarodowe wojskowej służbie najemnej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 (art. 141 § 2 kk). Przepis ten służy ochronie ładu i porządku prawnego na szczeblu międzynarodowym. Penalizuje pełnienie zakazanej przez prawo międzynarodowe wojskowej służby najemnej.
Zgodnie z art. 47 Protokołu dodatkowego do Konwencji genewskich z 12.08.1949 r., dotyczącego ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I), najemnikiem jest osoba zwerbowana w kraju bądź za granicą do walki w konflikcie zbrojnym, która rzeczywiście, partycypując w działaniach zbrojnych, chce uzyskać za nie korzyść osobistą. Dlatego też osoba taka, zanim przystąpi do realizacji powierzonych jej zadań, uprzednio otrzyma od strony konfliktu lub w jej imieniu obietnicę wynagrodzenia materialnego wyraźnie wyższego od wynagrodzenia przysługującego kombatantom mającym podobny stopień i wykonującym podobną funkcję w Siłach Zbrojnych tej strony. Najemnik nie jest zatem ani członkiem Sił Zbrojnych strony konfliktu, ani też obywatelem lub stałym mieszkańcem terytorium nadzorowanego przez stronę konfliktu. Nie ma on również prawa do statusu kombatanta czy jeńca wojennego.
Wyłączenie odpowiedzialności
Nie popełnia przestępstwa określonego w § 1 obywatel polski będący równocześnie obywatelem innego państwa, jeżeli zamieszkuje na jego terytorium i pełni tam służbę wojskową. Przepis ten dotyczy jednak tylko osób mających podwójne obywatelstwo, które z uwagi na ten fakt oraz okoliczność zamieszkiwania na terytorium jednego z państw mogą zostać zmobilizowane do odbycia służby wojskowej. Przepis ten bezpośrednio nawiązuje do art. 199a ust. 4 ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. Wskazano tutaj, że wymóg uzyskania zgody na służbę w obcym wojsku nie dotyczy obywatela polskiego, który jest jednocześnie obywatelem innego państwa i na stałe zamieszkuje na jego terytorium, gdzie zamierza rozpocząć służbę w siłach zbrojnych lub organizacji wojskowej.