Czy uchylanie się od alimentów jest przestępstwem?

Uchylanie się od płacenia alimentów jest znanym i niestety często występującym w społeczeństwie problemem. Ma to krzywdzący wpływ na wiele osób. Wielokrotnie konsekwencje takich działań ponoszą także dzieci. Z tego powodu w polskim kodeksie karnym znalazły się przepisy pozwalające na karanie osób, które narażają swoich bliskich na niedogodności związane z brakiem środków finansowych na pokrycie podstawowych potrzeb życiowych.

Obowiązek alimentacyjny

Pojęcie obowiązku alimentacyjnego zostało zdefiniowane w art. 128 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Polega on na konieczności dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania. Świadczenia te mają na celu zabezpieczenie podstawowych potrzeb życiowych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania osób najbliższych sprawcy oraz tych, których prawa w tym zakresie wynikają z orzeczenia sądowego lub ustawy (postanowienie Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2001 r., sygn. V KKN 47/01). Sprawcą przestępstwa niealimentacji może być wyłącznie osoba, na której ciąży obowiązek alimentacyjny. Obowiązek ten jest określony co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową. Innymi słowy: osoba taka musi być zobowiązana do ich zapłaty na podstawie ustawy (np. rodzice względem dzieci). Obowiązek alimentacyjny może również wynikać z odpowiedniego wyroku sądu (np. ustalenie obowiązku alimentacji, orzeczenie rozwodu).

Przestępstwo niealimentacji

Zgodnie z art. 209 § 1 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”) każdy, kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Karalność takich zachowań możliwa jest wtedy, gdy łączna wysokość powstałych zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące. Oznacza to, że nie jest możliwe pociągnięcie do odpowiedzialności karnej osoby, która np. z uwagi na utratę pracy chwilowo straciła płynność finansową. Co może być powodem niemożności spełnienia ciążącego na niej obowiązku alimentacji.

Typ kwalifikowany

Jeżeli osoba, która dopuszcza się uchylenia od obowiązku świadczenia alimentacyjnego, naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (art. 209 § 1a kk). Jest to typ kwalifikowany przestępstwa niealimentacji. Podlega on surowszej odpowiedzialności. Narażanie osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych oznacza konkretne działanie prowadzące do tego stanu. Jest to zatem przestępstwo skutkowe.

Natomiast sam zakres podstawowych potrzeb życiowych jest zmienny. Zależy on bowiem od różnych czynników. Są nimi np. zmieniające się warunki społeczno-ekonomiczne czy wiek dzieci, na rzecz których orzeczono alimenty. Przeciętny poziom życia dziecka zmienia się wraz z jego dorastaniem. Z czasem większe i bardziej różnorodne potrzeby uznaje się zatem powszechnie za podstawowe. Zabezpieczenie minimum egzystencji w postaci środków przeznaczonych na utrzymanie uprawnionego do świadczeń, takich jak żywność, odzież czy mieszkanie nie wystarczy. Poza tym istotne jest także – odpowiednio do wieku – zapewnienie mu niezbędnego wykształcenia i przygotowania zawodowego. Równie ważne jest także zagwarantowanie możliwości korzystania z dóbr kulturalnych.

Przeczytaj również:
Uporczywe uchylanie się od płacenia alimentów – kiedy zachodzi

Tryb ścigania

Ściganie przestępstw niealimentacji określonych w art. 209 § 1 lub § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego (art. 209 § 2 kk). Natomiast jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, ściganie przestępstw niealimentacji odbywa się z urzędu (art. 209 § 3 kk). Kwestie te regulują także przepisy ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów. 

Należy jednak podkreślić, że wszczęte przeciwko sprawcy postępowanie karne nie jest skierowane na wyegzekwowanie świadczeń alimentacyjnych. Ma na celu jedynie jego ukaranie. Wielokrotnie zdarza się, że samo wszczęcie postępowania nie powoduje, że osoba zobowiązana do świadczenia alimentacyjnego zacznie wypełniać ciążący na niej obowiązek. Niekiedy rozwiązaniem będzie wystąpienie do komornika sądowego o jego wyegzekwowanie.

Co jeśli świadczenie zostanie jednak uregulowane?

W art. 209 § 4 kk wprowadzono instytucję niepodlegania karze przez sprawcę przestępstwa niealimentacji w typie podstawowym (art. 209 § 1 kk). Ma on zastosowanie w stosunku do sprawców, którzy nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścili w całości zaległe alimenty. Z kolei zgodnie z art. 209 § 5 kk sąd odstępuje od wymierzenia kary, jeżeli nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego sprawca przestępstwa niealimentacji w typie kwalifikowanym (określonym w § 1a) uiścił w całości zaległe alimenty. Nie ma to jednak zastosowania w sytuacjach, gdy wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiają przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary. 

Zachowania te obejmują elementy tzw. czynnego żalu. Warunkiem możliwości przyjęcia wskazanych rozwiązań jest, co oczywiste, to, aby sprawca uiścił w całości wszystkie zaległe alimenty w określonym terminie. Należy dodać, że dla dopuszczalności korzystnych dla sprawcy rozwiązań przewidzianych w art. 209 § 4 i 5 kk konieczne jest jego pierwsze przesłuchanie w charakterze podejrzanego. Przesądza o tym użyte w obu tych przepisach sformułowanie „od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego”.