Domniemanie prawne i faktyczne

Zgodnie z definicją ze Słownika języka polskiego PWN, domniemanie to uznanie istnienia niestwierdzonego faktu na podstawie innych faktów, których istnienie jest stwierdzone. Jakie znaczenie mają domniemania prawne i faktyczne w polskim systemie prawnym?

Domniemania w polskim systemie prawnym

W polskim systemie prawnym domniemania dzieli się na domniemania prawne i domniemania faktyczne. Domniemania prawne wynikają zawsze z pewnej normy prawnej, która nakazuje przyjęcie określonych faktów za stwierdzone. Przykładem domniemania prawnego jest domniemanie niewinności oskarżonego, czyli art. 5 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 30 z późn. zm.). Zgodnie z nim oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem.

Natomiast domniemanie faktyczne wynika z pewnych zależności, które weryfikowane są w sposób empiryczny. Polega więc na przyjęciu za fakt tego, co daje się wyprowadzić wprost w procesie logicznego rozumowania z innych niespornych wykazanych faktów. Przykładem domniemania faktycznego mogą być zeznania świadka oraz zdjęcie z fotoradaru, które pozwalają domniemywać, że wskazana osoba prowadziła samochód. Zastosowanie domniemania faktycznego ułatwia ustalenie stanu faktycznego szczególnie w przypadku utrudnionego ścisłego udowodnienia faktów ważnych w danej sprawie. Zainteresowany musi jedynie udowodnić fakty, na podstawie których rodzi się określone domniemanie.

Przeczytaj również: Przyznanie się do winy po wyroku sądowym

Domniemania prawne

Domniemanie prawne to zatem uznanie za fakt tego, co stanowi lub przewiduje z takim skutkiem w dyspozycji przepisu prawa. Przykładem może być domniemanie prawdziwości wpisów w rejestrach KRS, księgach wieczystych, księgach stanu cywilnego. Domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd; mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza.

Domniemania prawne, w przeciwieństwie do domniemań faktycznych, są normami prawa materialnego. Nie normują one zachowań adresatów norm prawnych. Zawierają jednak nakaz uznania przez sąd przy rozstrzyganiu wyrażonej w nich reguły.

Domniemania prawne: wzruszalne i niewzruszalne

Domniemania prawne dzieli się na domniemania wzruszalne (praesumptio iuris tantum), które można obalić dowodem przeciwnym (np. domniemanie niewinności), oraz na domniemania niewzruszalne (praesumptio iuris ac de iure), czyli takie, których nie da się obalić dowodem przeciwnym, jeżeli przesłanka jest prawdziwa.

W przypadku domniemania wzruszalnego strona kwestionująca wniosek z domniemania prawnego ma możliwość wykazania faktu przeciwnego. O tym, czy określone domniemanie prawne może być obalone, decyduje ustawodawca. Domniemanie wzruszalne zachodzi najczęściej wówczas, gdy ustawa tego nie wyłącza (wyroki Sądu Najwyższego: z 27 czerwca 2017 r., sygn. II CSK 595/16; z 13 grudnia 2013 r., sygn. III CSK 66/13, oraz postanowienie Sądu Najwyższego z 6 grudnia 2013 r., sygn. I CSK 137/13).

Domniemanie prawne wzruszalne nie wyłącza działania sądu z urzędu w zakresie okoliczności prowadzących do obalenia domniemania prawnego. Wskazują na to postanowienia Sądu Najwyższego: z 18 listopada 1997 r., sygn. II CKN 462/97; z 16 października 1997 r., sygn. II CKN 392/97, oraz wyrok Sądu Najwyższego z 10 października 1997 r., sygn. II CKN 378/97.

Domniemania faktyczne

Domniemanie faktyczne stanowi więc środek dowodowy (rodzaj wnioskowania). Na jego podstawie sąd uznaje za ustalone istotne dla rozstrzygnięcia sprawy fakty na podstawie innych ustalonych faktów. Treścią domniemania faktycznego jest zatem uznanie za istniejący określonego faktu wynikającego z wzajemnego logicznego związku pomiędzy innymi ustalonymi faktami. Stosowanie domniemania faktycznego wchodzi w rachubę tylko w braku bezpośrednich środków dowodowych (wyrok Sądu Najwyższego z 19 lutego 2002 r., sygn. IV CKN 718/00).

Domniemanie faktyczne może znaleźć także zastosowanie przy ustalaniu okoliczności i terminu nadania pisma procesowego do sądu (postanowienie Sądu Najwyższego z 22 maja 1997 r., sygn. II CKN 36/97). Nie ma natomiast domniemania, że każde naruszenie przepisów czy zasad bhp, w następstwie którego nastąpiła śmierć lub ciężkie uszkodzenie ciała, jest wynikiem przestępstwa (wyrok Sądu Najwyższego z 1 stycznia 1966, sygn. II PR 143/65).

W sytuacji, gdy w drodze wyprowadzenia wniosku z faktów już udowodnionych lub niewymagających dowodu możliwe jest ustalenie faktu wskazującego na odpowiedzialność osoby, od której poszkodowany domaga się odszkodowania, ma miejsce swoiste odwrócenie ciężaru dowodu polegające na tym, że na osobie, od której poszkodowany domaga się odszkodowania, spoczywa ciężar obalenia faktu stanowiącego podstawę domniemania faktycznego (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 16 kwietnia 1986 r., sygn. I CR 34/86).

Czy sąd związany jest domniemaniami?

Zgodnie z art. 234 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1575 z późn. zm.) domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd; mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza. Domniemanie prawne polega na tym, że to sama norma prawna wskazuje konsekwencje, które sąd ma wyprowadzić z ustalonych okoliczności faktycznych, okoliczności te należy jednak wykazać.

Ustawodawca normą tą decyduje, że przyjęcie określonych faktów za prawdziwe determinuje przyjęcie prawdziwości albo nieprawdziwości innych istotnych dla sprawy faktów. Domniemania te zmieniają rozkład ciężaru dowodu określony w art. 6* ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.) – w zależności od rodzaju domniemania – na stronie, która kwestionuje wniosek z domniemania, spoczywa ciężar dowodu (postanowienie Sądu Najwyższego z 18 sierpnia 2017 r., sygn. IV CSK 609/16, postanowienie Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2013 r., sygn. IV CSK 282/12).

* Zgodnie z tym artykułem ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.