Czy w sprawie karnej można użyć dowodu pochodzącego z innego przestępstwa?

Czy w polskim procesie karnym możliwe jest dopuszczenie dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa karnego?

Zakazy dowodowe

Przez zakazy dowodowe należy rozumieć normy prawne zabraniające uzyskiwania bądź wprowadzania do procesu dowodów w określonych sytuacjach. Wprowadzenie instytucji zakazów dowodowych do procesu karnego podyktowane było różnymi względami:

• legalności i wiarygodności uzyskanego dowodu;
• potrzebą poszanowania godności i ważnych interesów jednostki, a w szczególności jej więzów rodzinnych i sfery życia prywatnego, w tym religijnego;
• ochroną ważnych interesów państwa;
• ochroną interesów osób wykonujących szczególnie ważne zawody i funkcje.

W związku z powyższym można dokonać podziału zakazów dowodowych ze względu na:

• podmiot korzystający z zakazu dowodzenia (zakaz podmiotowy) – jest to przede wszystkim zakaz przesłuchiwania świadka, który odmówił zeznań, będąc osobą najbliższą dla oskarżonego, bądź w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 30 z późn. zm., dalej również jako „k.p.k.”),
• okoliczność, która nie może być przedmiotem dowodzenia (zakaz przedmiotowy) – zakazy te można podzielić ze względu na ich zakres na zakazy całkowite (które zabraniają dowodzenia danej okoliczności jakimikolwiek środkami dowodowymi, np. zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew ustaleniom konstytutywnego orzeczenia innego sądu, chyba że zostanie ono uchylone – art. 8 § 2 k.p.k.; są to zakazy całkowite i nieusuwalne) i zakazy częściowe (które zabraniają dowodzenia określonej okoliczności za pomocą określonych środków dowodowych – np. art. 178a k.p.k.; większość tych zakazów ma charakter usuwalny, czyli przy spełnieniu odpowiednich, przewidzianych przez ustawę warunków zakaz przestaje obowiązywać),
• sposób, w jaki dowód nie może być uzyskany ani wykorzystany w procesie (zakaz metody) – np. sposób przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego (art. 185a k.p.k.).

Dowody uzyskane z naruszeniem prawa karnego

Zgodnie z art. 168a k.p.k. dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, że uzyskano go z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1444, dalej również jako „k.k.”), chyba że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych, w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności. Artykuł 1 § 1 Kodeksu karnego stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.

Wprowadzony nowelizacją z 2015 r. art. 168a k.p.k. zabraniał przeprowadzania i wykorzystywania dowodu do celów postępowania karnego uzyskanego za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 k.k. Jednakże regulację tę istotnie zmieniono nowelizacją z 2016 r. Nowe brzmienie tego przepisu zostało wówczas uznane w literaturze za bardzo kontrowersyjne. Dopuszcza on bowiem możliwość korzystania z dowodów uzyskanych z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, dyskwalifikując jedynie dowód uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności.

Dowody nielegalne – legalne?

Można uznać, że przepis art. 168a k.p.k. niejako legalizuje w polskim procesie karnym możliwość dopuszczenia i wykorzystania dowodów nielegalnych. Należy więc zauważyć, że zgodnie z koncepcją Z. Kwiatkowskiego za nielegalny należy uznać dowód, który:

1. pochodzi z „nielegalnego źródła”, tzn. został przeprowadzony mimo niedopuszczalności dowodzenia za jego pomocą;
2. został pozyskany bez zachowania ustawowych warunków;
3. został przeprowadzony niezgodnie z obowiązującymi przepisami karnoprocesowymi w pozostałym zakresie*.

Zgodnie z wykładnią, że norma z art. 168a k.p.k. ma charakter generalny, zaś zakazy dowodowe stanowią wobec niej lex specialis, przyjmuje się, że w sytuacji, gdy dojdzie do stwierdzenia, że dowód uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania jest wstępnie dopuszczalny, należy następnie sprawdzić, czy istnieje zakaz dowodowy wprost zabraniający wykorzystania dowodu, stanowiący inną podstawę eliminacji dowodu niż samo naruszenie przepisu.

W rezultacie wysuwa się wniosek o konieczności eliminacji dowodów bezpośrednio nielegalnych, jako objętych zakazami dowodowymi – przy dopuszczalności wykorzystania dowodów pośrednio nielegalnych, a więc uzyskanych przy naruszeniu przepisów postępowania innych niż określające zakazy dowodowe. Stawia się więc tezę, że dowód pierwotnie nielegalny to dowód dopuszczalny, ale niewykorzystywalny (niemogący stanowić podstawy dokonywania ustaleń faktycznych).

Dowody uzyskane przez funkcjonariuszy

W literaturze przyjmuje się także wykładnię, że druga część art. 168a k.p.k., po słowach „chyba że”, statuuje w obecnym stanie prawnym zakaz dowodowy ograniczony do dowodów uzyskanych w wyniku przestępstw zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych. Nielegalne przeszukanie ani nielegalny podsłuch nie unicestwia natomiast dowodu.

Zauważa się, że stwierdzenie, czy dowód uzyskano za pomocą przestępstwa, należy do organu procesowego (w praktyce przede wszystkim sądu) prowadzącego postępowanie, który powinien je zawrzeć w treści postanowienia oddalającego wniosek dowodowy. Jednakże w orzecznictwie powstałym jeszcze na tle art. 168a k.p.k. w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją z 2016 r. podkreślano, że wykazanie okoliczności uzasadniających zakaz z art. 168a k.p.k. nie jest obowiązkiem sądu, ale stron postępowania. Aktywność dowodowa sądu w tej mierze może być uzasadniona uznaniem tych okoliczności za wyjątkowy, szczególnie uzasadniony wypadek (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 15 lipca 2016 r., sygn. II AKa 168/16).

Owoce zatrutego drzewa

Ustawodawstwo polskie nie przyjęło koncepcji „owoców zatrutego drzewa”. Niedopuszczalny jest zatem dowód uzyskany za pomocą przestępstwa, ale nie kolejny dowód uzyskany za pomocą dowodu niedopuszczalnego. Tezę tę potwierdza także orzecznictwo sądowe zachowujące swoją aktualność na tle obecnego brzmienia art. 168a k.p.k. (wyrok Sądu Najwyższego z 2 lutego 2016 r., sygn. IV KK 346/14). Za trafne należy więc uznać stwierdzenie, że literalna wykładnia przepisu art. 168a k.p.k. prowadzi do wniosku, że jeżeli osoba trzecia pozyskała nielegalny dowód, ale w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków, posłużenie się takim dowodem będzie niedopuszczalne.

* Z. Kwiatkowski, Zakazy dowodowe w procesie karnym