Forma czynności prawnej

Każdy niemal codziennie zawiera jakąś umowę, często nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Czym innym jest bowiem rozliczenie się ze sklepowym kasjerem? To typowe przystąpienie do umowy sprzedaży i jej natychmiastowa realizacja. Wejście do pojazdu komunikacji miejskiej oznacza z kolei zawarcie umowy przewozu. Nie zawsze jednak samo zachowanie człowieka czy ustna deklaracja wystarczą do wywołania zamierzonych skutków prawnych. Niektóre rodzaje kontraktów wymagają dla swojej ważności formy szczególnej.

Oświadczenie woli

Umowa uznaje się za zawartą, jeśli obydwie jej strony złożą stosowne oświadczenia woli. Aby dokonać tego skutecznie, konieczne jest spełnienie ustawowych wymagań co do formy oraz sposobu postępowania. Podstawową regulację w tym zakresie znajdziemy w art. 60 kodeksu cywilnego, który stanowi, że:

Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej.

Podstawowa zasada kodeksowa jest korzystna dla stron przyszłego stosunku prawnego. Jeśli bowiem ustawa nie stanowi inaczej, oświadczenie woli można złożyć w dowolnej formie. Ważne jest, by z zachowania danej osoby dało się wywnioskować, że jej zamiarem jest zawarcie umowy czy wywołanie innych skutków prawnych.

Należy ponadto pamiętać, że – niezależnie od formy – oświadczenie woli należy złożyć w taki sposób, aby jego odbiorca miał szansę się z nim zapoznać (art. 61 §1 kodeksu cywilnego). Jeśli umowa ma być zawarta za pomocą wiadomości e-mail, konieczne staje się skuteczne wysłanie wiadomości na poprawny adres. Oświadczenie w formie ustnej należy skierować do właściwej osoby czy należycie umocowanego pełnomocnika.

Dorozumiane oświadczenie woli

W praktyce więc strony kontraktu nie muszą nawet nic mówić. Ich intencje muszą być jednak tożsame, jednoznacznie przedstawione i skierowane do odpowiedniego adresata. Jeśli treść umowy nie zostanie spisana albo chociażby wyrażona ustnie, będziemy mieli do czynienia z tzw. konkludentnym (dorozumianym, milczącym) oświadczeniem woli. Właśnie w ten sposób dochodzi do zawarcia wspomnianej na wstępie umowy przewozu. Operator komunikacji miejskiej wyraża swoją wolę poprzez podstawienie autobusu czy tramwaju na dany przystanek. Pasażer natomiast czyni to poprzez wejście do pojazdu.

W ten sposób możemy stać się stroną każdego kontraktu, o ile tylko szczególny przepis prawa nie stanowi inaczej. Konkludentnie zawrzemy więc ważną umowę sprzedaży rzeczy ruchomej, umowę zlecenia, umowę o dzieło, umowę pożyczki, umowę najmu, umowę dzierżawy czy nawet umowę o roboty budowlane. Żeby skutecznie nabyć samochód nie trzeba więc sporządzać i podpisywać żadnego dokumentu. Wystarczy sam uścisk dłoni stron i przekazanie dowodu rejestracyjnego oraz kluczyków.

Szczególne formy czynności prawnej

Dla niektórych rodzajów umów ustawodawca zdecydował się zastrzec jedną z następujących form:

• pisemną – do jej zachowania konieczne jest złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie,
• dokumentową – do jej zachowania wystarczy sporządzenie dokumentu, którego nie trzeba podpisać,
• elektroniczną – do jej zachowania konieczne jest sporządzenie dokumentu elektronicznego i sygnowanie go podpisem kwalifikowanym,
• z datą pewną – do jej zawarcia konieczna jest wizyta u notariusza, który potwierdzi datę sporządzenia umowy,
• z podpisami notarialnie poświadczonymi,
• akt notarialny.

Nie zawsze oznacza to jednak, że jej niezachowanie powoduje nieważność kontraktu. Warto tutaj zwrócić uwagę na art. 73 kodeksu cywilnego, gdzie czytamy, że:

• 1. Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, dokumentową albo elektroniczną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności.
• 2. Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna. Nie dotyczy to jednak wypadków, gdy zachowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.

Nieważna będzie więc wyłącznie umowa zawarta:

• bez zachowania formy pisemnej, dokumentowej czy elektronicznej – jeśli jest ona wyraźnie zastrzeżona pod rygorem nieważności (np. umowa leasingu – art. 709² kodeksu cywilnego),
• bez zachowania zastrzeżonej przez ustawodawcę formy pisemnej z datą pewną, pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi albo aktu notarialnego (np. zbycie nieruchomości – art. 158 kodeksu cywilnego) – chyba że ustawodawca zastrzegł ją wyłącznie dla wywołania określonych skutków prawnych (np. zastaw na rzeczy ruchomej – art. 307 §3 kodeksu cywilnego).

Forma zastrzeżona dla celów dowodowych

Niezachowanie formy pisemnej (dokumentowej oraz elektronicznej) zastrzeżonej bez rygoru nieważności wywołuje skutki jedynie w sferze procesowej. Jeśli dojdzie do sporu między stronami, niedopuszczalne stanie się przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków na fakt dokonania czynności. Będzie tak chociażby w przypadku zawarcia umowy pożyczki kwoty wyższej niż tysiąc złotych (art. 720 §2 kodeksu cywilnego). Jeśli pieniądze zostaną wypłacone na podstawie ustnego kontraktu, ich odzyskanie może być utrudnione. Pożyczkobiorca może przed sądem stwierdzić, że żadnej umowy nie zawierał, a więc nie powstało zobowiązanie pieniężne. Pożyczkodawca w takiej sytuacji nie będzie mógł wykazywać istnienia umowy za pomocą dowodów z zeznań świadków, co w praktyce uniemożliwi skuteczne dochodzenie roszczenia.

Co jednak istotne, powyższe ograniczenia dowodowe nie występują:

• jeśli zgodę na przesłuchanie świadków wyrażą obydwie strony,
• jeśli istnienie umowy zostanie uprawdopodobnione za pomocą jakiegokolwiek dokumentu,
• w sporze konsumenta z przedsiębiorcą,
• w sporze między przedsiębiorcami.

Warto korzystać z formy pisemnej

Brak wymagań co do formy w przypadku większości umów cywilnoprawnych nie oznacza, że nie warto zawierać ich na piśmie. Mając dostęp do stosownego dokumentu, można dużo łatwiej dochodzić swoich racji w przypadku ewentualnego sporu. Spisanie wszystkich postanowień umowy powoduje również, że łatwiejsza staje się interpretacja zobowiązań stron. W takim przypadku nie ma wątpliwości co do przedmiotu kontraktu, ceny, wynagrodzenia, terminów czy kar umownych. O ile więc załatwiając drobne, codzienne sprawy, można poprzestać na złożeniu dorozumianego czy ustnego oświadczenia woli, o tyle poważniejsze umowy powinny być dla bezpieczeństwa zawierane na piśmie.