Kontrola operacyjna – co to jest?

W przypadku funkcjonariuszy takich jak Policja (i inni uprawnieni) wyróżnia się różne metody pracy operacyjnej. Są to np. zakup kontrolowany (kontrolowane wręczenie lub przyjęcie korzyści majątkowej) czy przesyłka niejawnie nadzorowana. Na czym polega kontrola operacyjna?

Czynności operacyjno-rozpoznawcze

Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 360 z późn. zm.) w granicach swych zadań Policja wykonuje czynności operacyjno-rozpoznawcze w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw, przestępstw skarbowych i wykroczeń, poszukiwania osób ukrywających się przed organami ścigania lub wymiaru sprawiedliwości oraz poszukiwania osób, które na skutek wystąpienia zdarzenia uniemożliwiającego ustalenie miejsca ich pobytu należy odnaleźć w celu zapewnienia ochrony ich życia, zdrowia lub wolności.

W literaturze karnoprocesowej i kryminalistycznej podejmowano liczne próby zdefiniowania czynności operacyjno-rozpoznawczych. Do tej pory nie ma bowiem ich definicji legalnej. Stanowisko doktryny nie jest w tym przedmiocie jednolite. W związku z tym w literaturze zamiennie stosuje się dla nich różne określenia. Są to: działania operacyjne, praca operacyjna, czynności operacyjne czy też właśnie czynności operacyjno-rozpoznawcze. Przez czynności operacyjne rozumieć należy pozaprocesowe czynności techniczne i taktyczne ukształtowane przez praktykę organów ścigania karnego. Służą one profilaktycznej walce z przestępczością. Podkreślany jest ich pomocniczy względem procesu karnego charakter.

Kontrola operacyjna – cel

Kontrola operacyjna stanowi zespół tajnych lub poufnych, pozaprocesowych, lecz praworządnych działań organów ścigania. Oparte są one na poufnych osobowych źródłach informacji i środkach technicznych. Działania te regulują przepisy ustaw normujące działalność organów ścigania, akty wykonawcze do tych ustaw, a także przepisy wewnętrzne poszczególnych organów.

T. Hanausek* przez czynności operacyjno-rozpoznawcze rozumie natomiast odrębny system poufnych lub tajnych działań organów ścigania, prowadzonych poza procesem karnym. Zazwyczaj jednak służących aktualnym bądź przyszłym celom tego procesu. Wykonywane są one w celu zapobiegania przestępczości oraz innym prawnie określonym negatywnym zjawiskom społecznym i ich zwalczania. Cel ten czynności te realizują poprzez, przede wszystkim, uzyskiwanie, sprawdzanie oraz wykorzystanie w celach wykrywczych i kierunkujących udowadnianie informacji o zdarzeniach, środowiskach lub osobach będących przedmiotem prawnie uzasadnionego zainteresowania. 

Artykuł 19 ust. 1 ustawy o Policji określa uprawnienie Policji do wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych w postaci kontroli operacyjnej (jedna z ustawowych metod pracy operacyjnej Policji). Odbywa się to w celu zapobieżenia umyślnym przestępstwom, enumeratywnie wymienionym w ww. przepisie (przestępstwa te stanowią katalog zamknięty), ich wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów ściganych z oskarżenia publicznego.

Kiedy wykorzystywana jest kontrola operacyjna?

Zgodnie z art. 19 ust. 1 ustawy o Policji przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych, podejmowanych przez Policję w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów, ściganych z oskarżenia publicznego, umyślnych przestępstw:

• przeciwko życiu, określonych w art. 148-150 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 z późn. zm., dalej również jako „k.k.”) – czyli przestępstwa zabójstwa, zabójstwa noworodka i zabójstwa eutanatycznego,
• innych przestępstw enumeratywnie wskazanych w ustawie, m. in. zamach na życie Prezydenta RP, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, sprowadzenie zdarzenia niebezpiecznego, katastrofa w komunikacji, uprowadzenie małoletniego lub osoby nieporadnej, czynna napaść na funkcjonariusza publicznego, łapówkarstwo i przekupstwo, nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza, wymuszanie zeznań przez funkcjonariusza publicznego, wzięcie zakładnika, przestępczość zorganizowana i udział w zorganizowanej grupie przestępczej, fałszerstwo faktur, rozbój, kradzież rozbójnicza, wymuszenie rozbójnicze, oszustwo i inne, 
• określonych w art. 46 ust. 1, 2 i 4, art. 47 oraz art. 48 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1133) – a więc przestępstwa korupcji sportowej, nieuczciwy udział w zakładach wzajemnych i płatna protekcja w sporcie,
• określonych w art. 178-183 ustawy obrocie instrumentami finansowymi oraz w art. 99-100 ustawy o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych – czyli m.in. przestępstwa nieuprawnionego obrotu instrumentami finansowymi, nieuprawnionego ujawnienia informacji poufnej, przestępstwa manipulacji instrumentami finansowymi, a także karalne proponowanie nabycia papierów wartościowych lub dokonanie oferty publicznej papierów wartościowych instytucji wspólnego inwestowania,
• przeciwko obrotowi gospodarczemu (określonych w art. 296-306 k.k.), powodujących szkodę majątkową lub skierowanych przeciwko mieniu, jeżeli wysokość szkody lub wartość mienia przekracza pięćdziesięciokrotną wysokość najniższego wynagrodzenia za pracę określonego na podstawie odrębnych przepisów,
• przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, gdy pokrzywdzonym jest małoletni albo gdy treści pornograficzne, o których mowa w art. 202 k.k. (publiczne prezentowanie treści pornograficznych), obejmują udział małoletniego,
• niektórych określonych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, ustawie o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, ustawie o muzeach, ustawie o bibliotekach oraz w ustawie o restytucji narodowych dóbr kultury,
• skarbowych, jeżeli wartość przedmiotu czynu lub uszczuplenie należności publicznoprawnej przekraczają pięćdziesięciokrotną wysokość najniższego wynagrodzenia za pracę określonego na podstawie odrębnych przepisów,
• skarbowych, o których mowa w art. 107 § 1 ustawy z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 19 z późn. zm.) – czyli nielegalne gry hazardowe,
• nielegalnego wytwarzania, posiadania lub obrotu bronią, amunicją, materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi, substancjami psychotropowymi, ich prekursorami lub nowymi substancjami psychoaktywnymi oraz materiałami jądrowymi i promieniotwórczymi,

i innych, gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo będą nieprzydatne, sąd okręgowy może, w drodze postanowienia, zarządzić kontrolę operacyjną, na pisemny wniosek Komendanta Głównego Policji, Komendanta CBŚP albo Komendanta BSWP, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego, albo na pisemny wniosek komendanta wojewódzkiego Policji, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody prokuratora okręgowego właściwego ze względu na siedzibę składającego wniosek organu Policji. 

Czynności niejawne

Czynności operacyjno-rozpoznawcze, o których mowa w art. 19 ustawy o Policji, są niejawne. Polegają one na uzyskiwaniu i utrwalaniu:

• treści rozmów prowadzonych przy użyciu środków technicznych, w tym za pomocą sieci telekomunikacyjnych;
• obrazu lub dźwięku osób z pomieszczeń, środków transportu lub miejsc innych niż miejsca publiczne;
• treści korespondencji, w tym korespondencji prowadzonej za pomocą środków komunikacji elektronicznej;
• danych zawartych w informatycznych nośnikach danych, telekomunikacyjnych urządzeniach końcowych, systemach informatycznych i teleinformatycznych;
• dostępu i kontroli zawartości przesyłek.

Warunkiem sine qua non dla możliwości skorzystania z kontroli operacyjnej jest zaistnienie sytuacji, w której stosowanie innych środków okazało się bezskuteczne. Albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą one nieskuteczne lub nieprzydatne. Odnosi się to do zasady subsydiarności. Oznacza to kategoryczny zakaz stosowania kontroli operacyjnej w określonych sytuacjach. Będzie tak, jeżeli nie wyczerpano innych możliwych metod pracy operacyjnej albo też nie wykazano, że inne środki (biorąc pod uwagę konkretny stan faktyczny) będą nieprzydatne. Natomiast w przypadku gdy próbę taką podjęto, należy wykazać, iż środki te okazały się bezskuteczne.

Przeczytaj również: Zakres kontroli operacyjnej

Jak długo trwa kontrola operacyjna?

Kontrola operacyjna zarządzana jest na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Z możliwością przedłużenia na kolejne 3 miesiące. Jednak w uzasadnionych przypadkach może się to odbywać na innych zasadach. Może być bowiem tak, że podczas stosowania kontroli operacyjnej pojawią się nowe okoliczności. Będą one istotne dla zapobieżenia lub wykrycia przestępstwa albo ustalenia sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa. Wówczas sąd okręgowy może wydać postanowienie o kontroli przez czas oznaczony również po upływie ww. okresów. Sąd okręgowy wydaje takie postanowienie na pisemny wniosek Komendanta Głównego Policji lub Centralnego Biura Śledczego Policji. Łączna długość prowadzonej kontroli nie może jednak przekraczać 12 miesięcy. Co więcej, kontrola operacyjna powinna być zakończona niezwłocznie po ustaniu przyczyny jej zarządzenia. Najpóźniej jednak z upływem okresu, na który została wprowadzona.

Dowód z przeprowadzonej kontroli operacyjnej

Do niedawna obowiązywał przepis art. 19 ust. 15a ustawy o Policji. Stanowił on, iż wykorzystanie dowodu uzyskanego podczas stosowania kontroli operacyjnej jest dopuszczalne wyłącznie w postępowaniu karnym w sprawie o przestępstwo lub przestępstwa skarbowe, w stosunku do którego jest dopuszczalne stosowania takiej kontroli przez jakikolwiek uprawniony podmiot.

Obecnie jest inaczej. Ww. przepis uchylono. Tym samym właściwie wszystko, co uzyskano podczas kontroli operacyjnej, może zostać wykorzystane jako dowód w postępowaniu karnym. Zgodnie bowiem z art. 168b ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 30 z późn. zm.) jeżeli w wyniku kontroli operacyjnej zarządzonej na wniosek uprawnionego organu na podstawie przepisów szczególnych uzyskano dowód popełnienia przez osobę, wobec której kontrola operacyjna była stosowana, innego przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego niż przestępstwo objęte zarządzeniem kontroli operacyjnej lub przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego popełnionego przez inną osobę niż objętą zarządzeniem kontroli operacyjnej, prokurator podejmuje decyzję w przedmiocie wykorzystania tego dowodu w postępowaniu karnym.