W przypadku funkcjonariuszy takich jak Policja (i inni uprawnieni) wyróżnia się różne metody pracy operacyjnej. Są to np. zakup kontrolowany (kontrolowane wręczenie lub przyjęcie korzyści majątkowej) czy przesyłka niejawnie nadzorowana. Na czym polega kontrola operacyjna?
Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 360 z późn. zm.) w granicach swych zadań Policja wykonuje czynności operacyjno-rozpoznawcze w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw, przestępstw skarbowych i wykroczeń, poszukiwania osób ukrywających się przed organami ścigania lub wymiaru sprawiedliwości oraz poszukiwania osób, które na skutek wystąpienia zdarzenia uniemożliwiającego ustalenie miejsca ich pobytu należy odnaleźć w celu zapewnienia ochrony ich życia, zdrowia lub wolności.
W literaturze karnoprocesowej i kryminalistycznej podejmowano liczne próby zdefiniowania czynności operacyjno-rozpoznawczych. Do tej pory nie ma bowiem ich definicji legalnej. Stanowisko doktryny nie jest w tym przedmiocie jednolite. W związku z tym w literaturze zamiennie stosuje się dla nich różne określenia. Są to: działania operacyjne, praca operacyjna, czynności operacyjne czy też właśnie czynności operacyjno-rozpoznawcze. Przez czynności operacyjne rozumieć należy pozaprocesowe czynności techniczne i taktyczne ukształtowane przez praktykę organów ścigania karnego. Służą one profilaktycznej walce z przestępczością. Podkreślany jest ich pomocniczy względem procesu karnego charakter.
Kontrola operacyjna stanowi zespół tajnych lub poufnych, pozaprocesowych, lecz praworządnych działań organów ścigania. Oparte są one na poufnych osobowych źródłach informacji i środkach technicznych. Działania te regulują przepisy ustaw normujące działalność organów ścigania, akty wykonawcze do tych ustaw, a także przepisy wewnętrzne poszczególnych organów.
T. Hanausek* przez czynności operacyjno-rozpoznawcze rozumie natomiast odrębny system poufnych lub tajnych działań organów ścigania, prowadzonych poza procesem karnym. Zazwyczaj jednak służących aktualnym bądź przyszłym celom tego procesu. Wykonywane są one w celu zapobiegania przestępczości oraz innym prawnie określonym negatywnym zjawiskom społecznym i ich zwalczania. Cel ten czynności te realizują poprzez, przede wszystkim, uzyskiwanie, sprawdzanie oraz wykorzystanie w celach wykrywczych i kierunkujących udowadnianie informacji o zdarzeniach, środowiskach lub osobach będących przedmiotem prawnie uzasadnionego zainteresowania.
Artykuł 19 ust. 1 ustawy o Policji określa uprawnienie Policji do wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych w postaci kontroli operacyjnej (jedna z ustawowych metod pracy operacyjnej Policji). Odbywa się to w celu zapobieżenia umyślnym przestępstwom, enumeratywnie wymienionym w ww. przepisie (przestępstwa te stanowią katalog zamknięty), ich wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów ściganych z oskarżenia publicznego.
Zgodnie z art. 19 ust. 1 ustawy o Policji przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych, podejmowanych przez Policję w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów, ściganych z oskarżenia publicznego, umyślnych przestępstw:
i innych, gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo będą nieprzydatne, sąd okręgowy może, w drodze postanowienia, zarządzić kontrolę operacyjną, na pisemny wniosek Komendanta Głównego Policji, Komendanta CBŚP albo Komendanta BSWP, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego, albo na pisemny wniosek komendanta wojewódzkiego Policji, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody prokuratora okręgowego właściwego ze względu na siedzibę składającego wniosek organu Policji.
Czynności operacyjno-rozpoznawcze, o których mowa w art. 19 ustawy o Policji, są niejawne. Polegają one na uzyskiwaniu i utrwalaniu:
Warunkiem sine qua non dla możliwości skorzystania z kontroli operacyjnej jest zaistnienie sytuacji, w której stosowanie innych środków okazało się bezskuteczne. Albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą one nieskuteczne lub nieprzydatne. Odnosi się to do zasady subsydiarności. Oznacza to kategoryczny zakaz stosowania kontroli operacyjnej w określonych sytuacjach. Będzie tak, jeżeli nie wyczerpano innych możliwych metod pracy operacyjnej albo też nie wykazano, że inne środki (biorąc pod uwagę konkretny stan faktyczny) będą nieprzydatne. Natomiast w przypadku gdy próbę taką podjęto, należy wykazać, iż środki te okazały się bezskuteczne.
Przeczytaj również: Zakres kontroli operacyjnej
Kontrola operacyjna zarządzana jest na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Z możliwością przedłużenia na kolejne 3 miesiące. Jednak w uzasadnionych przypadkach może się to odbywać na innych zasadach. Może być bowiem tak, że podczas stosowania kontroli operacyjnej pojawią się nowe okoliczności. Będą one istotne dla zapobieżenia lub wykrycia przestępstwa albo ustalenia sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa. Wówczas sąd okręgowy może wydać postanowienie o kontroli przez czas oznaczony również po upływie ww. okresów. Sąd okręgowy wydaje takie postanowienie na pisemny wniosek Komendanta Głównego Policji lub Centralnego Biura Śledczego Policji. Łączna długość prowadzonej kontroli nie może jednak przekraczać 12 miesięcy. Co więcej, kontrola operacyjna powinna być zakończona niezwłocznie po ustaniu przyczyny jej zarządzenia. Najpóźniej jednak z upływem okresu, na który została wprowadzona.
Do niedawna obowiązywał przepis art. 19 ust. 15a ustawy o Policji. Stanowił on, iż wykorzystanie dowodu uzyskanego podczas stosowania kontroli operacyjnej jest dopuszczalne wyłącznie w postępowaniu karnym w sprawie o przestępstwo lub przestępstwa skarbowe, w stosunku do którego jest dopuszczalne stosowania takiej kontroli przez jakikolwiek uprawniony podmiot.
Obecnie jest inaczej. Ww. przepis uchylono. Tym samym właściwie wszystko, co uzyskano podczas kontroli operacyjnej, może zostać wykorzystane jako dowód w postępowaniu karnym. Zgodnie bowiem z art. 168b ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 30 z późn. zm.) jeżeli w wyniku kontroli operacyjnej zarządzonej na wniosek uprawnionego organu na podstawie przepisów szczególnych uzyskano dowód popełnienia przez osobę, wobec której kontrola operacyjna była stosowana, innego przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego niż przestępstwo objęte zarządzeniem kontroli operacyjnej lub przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego popełnionego przez inną osobę niż objętą zarządzeniem kontroli operacyjnej, prokurator podejmuje decyzję w przedmiocie wykorzystania tego dowodu w postępowaniu karnym.