Kiedy nieletni może zostać umieszczony w zakładzie poprawczym?
Zakład poprawczy jest specjalną placówką resocjalizacyjną dla nieletnich od 13. do 21. roku życia. Umieszczenie w zakładzie stosuje się względem nieletniego po ukończeniu lat 13, który dopuścił się czynu zabronionego. Czy każdy nieletni przestępca tam trafia? Jakie są przesłanki zastosowania tego środka?
Orzekanie środka poprawczego względem nieletnich
Artykuł 10 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (dalej jako „upn”) określa przesłanki, jakie muszą być spełnione, aby sąd rodzinny mógł orzec wobec nieletniego środek poprawczy. Co istotne, orzeczenie takie nigdy nie ma charakteru obligatoryjnego, a wyłącznie fakultatywny, pozostawiony swobodnemu uznaniu sądu. Każdorazowo sąd kieruje się dobrem nieletniego i celowością zastosowania środków przewidzianych w ustawie. W wypadku natomiast, o którym mowa w art. 10 upn – celowością zastosowania środka poprawczego. W sprawie nieletniego należy bowiem kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny (art. 3 § 1 upn). Postępowanie w sprawie nieletniego ma na celu ustalenie, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego lub czy nieletni popełnił czyn karalny. Ma również na celu ustalenie, czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec nieletniego środków przewidzianych w ustawie (art. 21a upn).
Przeczytaj również:
Środki wychowawcze stosowane wobec nieletnich
Przesłanki ustawowe
Określenie w art. 10 upn przesłanek orzekania środka poprawczego wyróżnia go spośród wszystkich innych, dla których żadnych szczególnych przesłanek nie sformułowano. Zgodnie z tym przepisem sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który:
- dopuścił się przestępstwa lub przestępstwa skarbowego,
- przemawia za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu,
- gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.
Z przesłanek tych wynika, że nie można orzec umieszczenia w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego o statusie wykroczenia, nawet gdyby był bardzo zdemoralizowany i rokowania co do jego poprawy w drodze zastosowania środków wychowawczych były negatywne (wyrok Sądu Najwyższego z 1 czerwca 2006 r., sygn. V KK 141/06). Nie można też zastosować środka poprawczego wobec nieletniego w sprawie prowadzonej z powodu wykazywania przez niego przejawów demoralizacji. Środek poprawczy nie jest także orzekany wobec nieletniego, który dopuścił się czynu o cechach przestępstwa (nawet z grupy przestępstw najcięższych), ale nie jest wysoce zdemoralizowany. Popełnienie czynu o statusie przestępstwa jest warunkiem koniecznym. Nie wystarcza on jednak do orzeczenia wobec nieletniego środka poprawczego (wyrok Sądu Najwyższego z 29 września 1999 r., sygn. III KKN 302/98).
Przesłanka dodatkowa
Brak wcześniejszego stosowania środków wychowawczych przewidzianych dla nieletnich wobec wysoce zdemoralizowanego nieletniego sprawcy czynu wyczerpującego znamiona ustawowe przestępstwa nie stanowi przeszkody do zastosowania środka poprawczego (postanowienie Sądu Najwyższego z 25 listopada 2010 r., sygn. V KK 333/10). Natomiast ich bezskuteczne stosowanie, jak też złe rokowania co do możliwości resocjalizacji nieletniego za pomocą innych środków wychowawczych, wskazano jako dodatkową przesłankę, która w dużej mierze może przesądzać o celowości orzeczenia środka poprawczego. Bezwzględnie wymagany jest natomiast wysoki stopień demoralizacji nieletniego, który wraz z charakterem i okolicznościami czynu ma przemawiać za orzeczeniem środka poprawczego.
Istotne będą zatem ustalenia dotyczące takich okoliczności, jak np. czy nieletni dopuścił się czynu karalnego sam, czy w grupie, jaka była jego rola, czy był inicjatorem, czym szczególnym charakteryzowało się jego zachowanie, czy był brutalny lub agresywny, czy czyn był zamierzony i zaplanowany, czy wręcz przeciwnie.
Ukończony 13. rok życia
Wśród warunków, jakie muszą być spełnione, aby sąd mógł orzec wobec nieletniego umieszczenie go w zakładzie poprawczym, jest jeszcze jeden. Nieletni musi mieć ukończony 13. rok życia w chwili popełnienia czynu karalnego. Przesłanka ta nie jest wyrażona wprost. Dość jednoznacznie wynika ona jednak z wymogu dopuszczenia się przez nieletniego czynu karalnego. Takiego określenia używa się natomiast tylko wobec grupy wiekowej nieletnich, która mieści się między 13. a 17. rokiem życia. Sąd Najwyższy, wypowiadając się w tej kwestii, sformułował tezę, że: Nieletni, o którym mowa w art 10 upn, jest osobą określoną w art. 1 § 1 pkt 2 upn (który stanowi, że przepisy ustawy mają zastosowanie w zakresie postępowań w sprawach o czyny karalne – w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17) i tylko wobec takiego nieletniego można orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym (wyrok Sądu Najwyższego z 22 kwietnia 2009 r., sygn. III KK 21/09).
Charakter prawny umieszczenia małoletniego w zakładzie poprawczym
Sąd Najwyższy od samego początku obowiązywania upn wskazywał, że środek poprawczy, w rozumieniu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich nie jest karą ani też sui generis karą, jakby to można przyjąć na gruncie przepisów dawnego kodeksu karnego, odnoszącego się do odpowiedzialności nieletnich (wyrok Sądu Najwyższego z 18 września 1984 r., sygn. III KR 237/84 oraz uchwała Sądu Najwyższego (7) z 18 czerwca 1985 r., sygn. VI KZP 8/85). Przy takim charakterze prawnym środka poprawczego, jakim jest umieszczenie w zakładzie poprawczym, nie można zatem traktować ucieczki nieletniego z zakładu poprawczego jako popełnienia przestępstwa (gdy wychowanek miał już 17 lat) lub czynu karalnego (gdy uciekinier nie miał ukończonych lat 17) samouwolnienia się z art. 242 § 1 ustawy Kodeks karny. Dlaczego? Ponieważ wychowanek zakładu poprawczego nie jest osobą pozbawioną wolności. Nie spełnia zatem znamion tego typu przestępstwa (uchwała Sądu Najwyższego (7) z 18 czerwca 1985 r., sygn. VI KZP 8/85).
Czas stosowania środka
Sąd rodzinny, orzekając umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym (tak jak w przypadku wszystkich środków przewidzianych w upn), nie określa z góry czasu stosowania tego środka. Pobyt nieletniego w zakładzie poprawczym może trwać maksymalnie do chwili ukończenia przez nieletniego 21 lat (art. 73 § 1 upn). Wcześniejsze opuszczenie zakładu poprawczego odbywa się na zasadzie warunkowego zwolnienia w razie zadowalających postępów w jego wychowaniu (art. 86 § 1 upn).
Przeczytaj również:
Obowiązkowe poprawczaki za najgorsze przestępstwa
Rodzaj zakładu
Sąd rodzinny, orzekając środek poprawczy w postaci umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, może określić w postanowieniu rodzaj tego zakładu. Może to uczynić także kierując wydane orzeczenie do wykonania (art. 85 § 1 upn). Określenie rodzaju zakładu poprawczego, w którym środek poprawczy ma być wykonywany, nie jest jednak konieczne w orzeczeniu o zastosowaniu tego środka. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, w naszym kraju funkcjonują trzy rodzaje zakładów poprawczych:
- zakłady resocjalizacyjne, które można określić jako zwykłe, gdyż są przeznaczone dla ogółu zdemoralizowanych nieletnich, a w tym zakłady: otwarte (młodzieżowe ośrodki adaptacji społecznej), półotwarte, zamknięte, o wzmożonym nadzorze wychowawczym,
- zakłady resocjalizacyjno-rewalidacyjne, przeznaczone dla nieletnich z niepełnosprawnością intelektualną,
- resocjalizacyjno-terapeutyczne, przeznaczone dla nieletnich z zaburzeniami rozwoju osobowości na tle uszkodzeń organicznych ośrodkowego układu nerwowego, z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, z zaburzeniami zachowania wymagającymi stałej opieki psychiatrycznej, uzależnionych od środków psychoaktywnych.