Kiedy dłużnika uważa się za niewypłacalnego?

Zgodnie z art. 10 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1228 z późn. zm., dalej również jako „pr. up.”) upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Czym jest niewypłacalność dłużnika, kiedy możemy powiedzieć, że dłużnik stał się niewypłacalny?

Pojęcie niewypłacalności a definicja zobowiązania

Pojęcie niewypłacalności jest jednym z kluczowych pojęć dla postępowania upadłościowego – nie prowadzi się go bowiem wobec dłużników wypłacalnych. Z kolei dla definicji niewypłacalności kluczowe znaczenie ma rozumienie pojęcia zobowiązania. Na gruncie przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm., dalej również jako „k.c.”) pojęcie to jest elementem stosunku obligacyjnego. Zgodnie z art. 353 k.c. zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien to świadczenie spełnić. Obowiązek dłużnika polegający na spełnieniu świadczenia to dług, z którym związana jest odpowiedzialność, czyli możliwość zastosowania przymusu wobec podmiotu zobowiązaniowego w celu wyegzekwowania należnego świadczenia.

Przeczytaj również: Rejestr dłużników niewypłacalnych

Niewypłacalność dłużnika – utrata zdolności do wykonywania wymagalnych zobowiązań pieniężnych

Zgodnie z art. 11 ust. 1 pr. up. dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Zobowiązania w rozumieniu tego przepisu to również obowiązek wynikający z wykonywania należności publicznoprawnych, m.in. takich jak składki na ubezpieczenie emerytalne, podatki oraz inne daniny publiczne, które nie mają charakteru zobowiązania cywilnoprawnego. Zobowiązaniami na tle art. 11 ust. 1 pr. up. są także długi pieniężne związane ze stosunkiem prawa pracy, a także wynikające ze stosunków rodzinnoprawnych zobowiązania alimentacyjne. Wymagalność zobowiązania powstaje z chwilą, gdy wierzyciel może skutecznie żądać od dłużnika spełnienia roszczenia.

Wymagalność zobowiązania, w przypadku którego określono termin spełnienia świadczenia, następuje z chwilą nadejścia tego terminu, zaś w zobowiązaniach, w których termin nie jest oznaczony i nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 k.c.). Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące (art. 11 ust. 1a prawa upadłościowego). Oznacza to, że nie każdy stan, w którym dłużnik nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań, powoduje, że jest on niewypłacalny. Ten, kto krótkotrwale zaprzestał płacenia długów, czyli w okresie poniżej 3 miesięcy, jest wypłacalny w rozumieniu art. 11 pr. up.

Przeczytaj również: Wpis do Krajowego Rejestru Długów. Czy na listę może trafić osoba niebędąca dłużnikiem?

Niewypłacalność dłużnika będącego osobą prawną

Drugi rodzaj niewypłacalności, który dotyczy osób prawnych albo jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną (tj. spółki jawnej, spółki komandytowej, spółki komandytowo-akcyjnej, spółki partnerskiej), pojawia się w sytuacji, gdy ich zobowiązania przekroczą wartość majątku (aktywów), a stan ten utrzymuje się przez okres 24 miesięcy. Treść art. 11 ust. 2 pr. up. wyraźnie wskazuje, że o niewypłacalności możemy mówić jedynie w przypadku niewykonywania zobowiązań pieniężnych. Przy czym nie ma znaczenia, czy są to zobowiązania związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, zawodową, czy też inne zobowiązania, np. związane z osobistym funkcjonowaniem przedsiębiorcy – osoby fizycznej.

Przesłanką konieczną do uznania, że dłużnik, który nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jest niewypłacalny, jest utrata zdolności do wykonywania tych zobowiązań. Owa utrata zdolności do wykonywania zobowiązań wiąże się z brakiem płynnych środków, które dłużnik mógłby przeznaczyć na spłatę swoich długów. Istnienie majątku trwałego, którego spieniężenie umożliwiałoby zaspokojenie wierzycieli, nie przesądza o zdolności dłużnika do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Na etapie postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości należy ustalić, czy dłużnik ma zdolność regulowania zobowiązań poprzez przychód uzyskiwany z działalności gospodarczej, czy majątek, którym dysponuje, jest zbywalny bez szkody dla wszystkich wierzycieli. Zbywanie bowiem określonej części majątku i wybiórcze zaspokajanie wierzycieli narusza porządek prawny i nie może prowadzić do wniosku, że dłużnik nie jest niewypłacalny. 

Do majątku, o którym mowa w art. 11 ust. 2 pr. up., nie wlicza się składników niewchodzących w skład masy upadłości, z kolei do zobowiązań nie wlicza się zobowiązań przyszłych, w tym zobowiązań pod warunkiem zawieszającym oraz zobowiązań wobec wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki lub innej czynności prawnej o podobnych skutkach.

Kiedy zobowiązania przekraczają wartość majątku?

Zgodnie z art. 11 ust. 5 pr. up. domniemywa się, że zobowiązania pieniężne dłużnika przekraczają wartość jego majątku, jeżeli zgodnie z bilansem jego zobowiązania, z wyłączeniem rezerw na zobowiązania oraz zobowiązań wobec jednostek powiązanych, przekraczają wartość jego aktywów, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące. Przy ustalaniu wartości majątku należy brać pod uwagę jego wartość rzeczywistą, a nie księgową. Majątek ten w przypadku ogłoszenia upadłości zostaje likwidowany według wartości zbywczej. Nie mają tu znaczenia reguły wynikające z ustawy z 29.09.1994 r. o rachunkowości (Dz.U. z 2019 r. poz. 351 ze zm.), np. dotyczące amortyzacji środków trwałych itp.