Na gruncie polskiego procesu karnego (art. 6 kpk) prawo do obrony, jako naczelna zasada rzetelnego procesu karnego, przysługuje każdemu oskarżonemu na każdym etapie postępowania karnego. Oznacza to, iż zgodnie z art. 71 § 2 kpk osoba, przeciwko której wniesiono do sądu oskarżenie, a także co do której prokurator złożył wniosek o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania, może podejmować wszelkie, legalne czynności zmierzające do ochrony własnych interesów.
Zakłada to zarówno bierną, jak i czynną postawę oskarżonego. Jest on zatem uprawniony do zachowania milczenia bądź podejmowania aktywności takich jak składanie wniosków, zadawanie pytań czy składanie wyjaśnień. Prawo do obrony posiada także dwa aspekty – formalny i materialny. Aspekt formalny wiąże się z możliwością skorzystania z profesjonalnego obrońcy. Aspekt materialny zakłada natomiast prawo do podejmowania przez kogokolwiek czynności zmierzających do obrony swoich praw.
Obrona obligatoryjna przewidziana w art. 79 kpk to sytuacja, w której proces karny nie może toczyć się bez udziału obrońcy. Zaistnienie takiej sytuacji stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą zgodnie z art. 439 § 1 pkt 10 kpk. To skutkuje uchyleniem przez sąd zaskarżonego orzeczenia niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. Obligatoryjny udział obrońcy wymagany jest w enumeratywnie wymienionych sytuacjach, gdy oskarżony:
Już na wstępie warto zauważyć, iż obrona obligatoryjna przysługuje więc tylko temu oskarżonemu, który w czasie postępowania toczącego się przeciwko niemu nie ukończył 18. roku życia. Bez znaczenia jest więc jego wiek w czasie popełnienia czynu zabronionego. Jest to także jedyna przesłanka, która nie ma ocennego charakteru.
Kolejną sytuacją, w której oskarżony bezwzględnie powinien mieć obrońcę jest występowanie u niego ułomności fizycznych. Takich, które nie pozwalają mu na prowadzenie swobodnej i rzetelnej obrony w procesie karnym. Doktryna nie opowiada się jednoznacznie za tym, o jaki stopień ułomności chodzi w tym przypadku i czy występowanie u oskarżonego silnego porażenia zmysłów stanowi o obronie obligatoryjnej.[1] Idąc jednak w ślad za wykładnią literalną omawianego art. 79 § 1 kpk, należałoby przyjąć, iż częściowe utracenie zmysłu słuchu, wzroku lub widzenia nie jest przesłanką do wyznaczenia oskarżonemu profesjonalnego obrońcy.
Trzecią okolicznością przemawiającą za obroną obligatoryjną jest zachodzenie uzasadnionej wątpliwości, czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala mu na udział w postępowaniu karnym lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. Znaczenie ma więc w tym przypadku stan zdrowia psychicznego oskarżonego podczas toczącego się procesu, a nie w chwili popełnienia czynu karalnego. Możliwa jest bowiem sytuacja, w której w chwili popełnienia czynu oskarżony rozpoznawał jego znaczenie. Podczas procesu przejawia jednak oznaki niepoczytalności, co czyni go niezdolnym do samodzielnej i rzetelnej obrony. [2]
Kolejną sytuacją jest zaistnienie okoliczności utrudniających sprawę. Z tego powodu sąd może uznać ustanowienie profesjonalnego obrońcy za niezbędne w toczącym się procesie. Jest to ocenna przesłanka. Może się na nią złożyć wiele okoliczności i sytuacji pobocznych racjonalizujących taką decyzję sądu. Ustawodawca dał więc niejako w ten sposób „furtkę” sędziom do umożliwienia stronie procesowej pełniejszej obrony swoich praw i interesów w sytuacjach, które tego wymagają, jednakże nie są przewidziane literalnie przez art. 79 § 1 kpk.
Ostatnia omawiana przesłanka do obrony obligatoryjnej występuje wówczas, gdy oskarżonemu zarzucona została zbrodnia i postępowanie toczy się w pierwszej instancji przed sądem okręgowym. Zgodnie z art. 7 § 2 kk zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą. Zaistnienie więc łącznie tych dwóch okoliczności stanowi samoistną przesłankę do obrony obligatoryjnej w rozprawie głównej. Warto zwrócić jednak uwagę, iż przepis tyczy się wyłącznie postępowania w pierwszej instancji. W odniesieniu do rozpraw apelacyjnych i kasacyjnych obrona obligatoryjna wobec oskarżonego zależna jest więc od decyzji sądu.
[1] Uprawnienia składające się na prawo oskarżonego do obrony. Uwagi na tle czynności oskarżonego oraz organów procesowych, P.K. Sowiński, Rzeszów 2012, s. 143
[2] Prawo do obrony w postępowaniu penalnym. Wybrane aspekty, monografia zbiorowa, Warszawa 2014