Na gruncie polskiego procesu karnego (art. 6 kpk) prawo do obrony, jako naczelna zasada rzetelnego procesu karnego, przysługuje każdemu oskarżonemu na każdym etapie postępowania karnego. Oznacza to, iż zgodnie z art. 71 § 2 kpk osoba, przeciwko której wniesiono do sądu oskarżenie, a także co do której prokurator złożył wniosek o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania, może podejmować wszelkie, legalne czynności zmierzające do ochrony własnych interesów.
Zakłada to zarówno bierną, jak i czynną postawę oskarżonego. Jest on zatem uprawniony do zachowania milczenia bądź podejmowania aktywności takich jak składanie wniosków, zadawanie pytań czy składanie wyjaśnień. Prawo do obrony posiada także dwa aspekty – formalny i materialny. Aspekt formalny wiąże się z możliwością skorzystania z profesjonalnego obrońcy. Aspekt materialny zakłada natomiast prawo do podejmowania przez kogokolwiek czynności zmierzających do obrony swoich praw.
Obrona obligatoryjna w postępowaniu karnym – czym jest?
Obrona obligatoryjna przewidziana w art. 79 kpk to sytuacja, w której proces karny nie może toczyć się bez udziału obrońcy. Zaistnienie takiej sytuacji stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą zgodnie z art. 439 § 1 pkt 10 kpk. To skutkuje uchyleniem przez sąd zaskarżonego orzeczenia niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. Obligatoryjny udział obrońcy wymagany jest w enumeratywnie wymienionych sytuacjach, gdy oskarżony:
- nie ukończył 18. roku życia,
- jest głuchy, niemy lub niewidomy,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania własnym postępowaniem nie była w czasie popełnienia czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny,
- gdy sąd uzna to za niezbędne, ze względu na inne okoliczności utrudniające sprawę,
- gdy w postępowaniu przed sądem okręgowym oskarżonemu zarzucono zbrodnie.
Obrona obligatoryjna w postępowaniu karnym – pełnoletniość oskarżonego
Już na wstępie warto zauważyć, iż obrona obligatoryjna przysługuje więc tylko temu oskarżonemu, który w czasie postępowania toczącego się przeciwko niemu nie ukończył 18. roku życia. Bez znaczenia jest więc jego wiek w czasie popełnienia czynu zabronionego. Jest to także jedyna przesłanka, która nie ma ocennego charakteru.
Obrona obligatoryjna w postępowaniu karnym - ułomności fizyczne oskarżonego
Kolejną sytuacją, w której oskarżony bezwzględnie powinien mieć obrońcę jest występowanie u niego ułomności fizycznych. Takich, które nie pozwalają mu na prowadzenie swobodnej i rzetelnej obrony w procesie karnym. Doktryna nie opowiada się jednoznacznie za tym, o jaki stopień ułomności chodzi w tym przypadku i czy występowanie u oskarżonego silnego porażenia zmysłów stanowi o obronie obligatoryjnej.[1] Idąc jednak w ślad za wykładnią literalną omawianego art. 79 § 1 kpk, należałoby przyjąć, iż częściowe utracenie zmysłu słuchu, wzroku lub widzenia nie jest przesłanką do wyznaczenia oskarżonemu profesjonalnego obrońcy.
Obrona obligatoryjna w postępowaniu karnym – stan zdrowia oskarżonego
Trzecią okolicznością przemawiającą za obroną obligatoryjną jest zachodzenie uzasadnionej wątpliwości, czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala mu na udział w postępowaniu karnym lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. Znaczenie ma więc w tym przypadku stan zdrowia psychicznego oskarżonego podczas toczącego się procesu, a nie w chwili popełnienia czynu karalnego. Możliwa jest bowiem sytuacja, w której w chwili popełnienia czynu oskarżony rozpoznawał jego znaczenie. Podczas procesu przejawia jednak oznaki niepoczytalności, co czyni go niezdolnym do samodzielnej i rzetelnej obrony. [2]
Obrona obligatoryjna w postępowaniu karnym a okoliczności utrudniające sprawę
Kolejną sytuacją jest zaistnienie okoliczności utrudniających sprawę. Z tego powodu sąd może uznać ustanowienie profesjonalnego obrońcy za niezbędne w toczącym się procesie. Jest to ocenna przesłanka. Może się na nią złożyć wiele okoliczności i sytuacji pobocznych racjonalizujących taką decyzję sądu. Ustawodawca dał więc niejako w ten sposób „furtkę” sędziom do umożliwienia stronie procesowej pełniejszej obrony swoich praw i interesów w sytuacjach, które tego wymagają, jednakże nie są przewidziane literalnie przez art. 79 § 1 kpk.
Obrona obligatoryjna a zbrodnia
Ostatnia omawiana przesłanka do obrony obligatoryjnej występuje wówczas, gdy oskarżonemu zarzucona została zbrodnia i postępowanie toczy się w pierwszej instancji przed sądem okręgowym. Zgodnie z art. 7 § 2 kk zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą. Zaistnienie więc łącznie tych dwóch okoliczności stanowi samoistną przesłankę do obrony obligatoryjnej w rozprawie głównej. Warto zwrócić jednak uwagę, iż przepis tyczy się wyłącznie postępowania w pierwszej instancji. W odniesieniu do rozpraw apelacyjnych i kasacyjnych obrona obligatoryjna wobec oskarżonego zależna jest więc od decyzji sądu.
[1] Uprawnienia składające się na prawo oskarżonego do obrony. Uwagi na tle czynności oskarżonego oraz organów procesowych, P.K. Sowiński, Rzeszów 2012, s. 143
[2] Prawo do obrony w postępowaniu penalnym. Wybrane aspekty, monografia zbiorowa, Warszawa 2014
