Odszkodowanie – czym jest i kiedy należy się poszkodowanemu?

Jeśli podmiot prawa cywilnego doznał szkody na skutek tego, że jej prawnie chronione dobra i interesy zostały naruszone, to inny podmiot może ponosić wobec niego odpowiedzialność odszkodowawczą. W takiej sytuacji poszkodowany staje się wierzycielem, a osoba odpowiedzialna za uszczerbek majątkowym dłużnikiem zobowiązanym wypłacić odszkodowanie. Czym jest odszkodowanie i jakie przesłanki muszą zostać spełnione, aby powstała odpowiedzialność odszkodowawcza?

Czym jest odszkodowanie i jakie są jego funkcje?

Odszkodowanie jest to nic innego jak świadczenie, które ma na celu wyrównanie szkody majątkowej, jakiej doznała osoba na skutek tego, że jej prawnie chronione dobra i interesy zostały naruszone. Świadczenie to pełni różne funkcje społeczne. W doktrynie wyróżniane są najczęściej następujące trzy rodzaje funkcji odszkodowania:

• kompensacyjna,
• represyjna,
• prewencyjna i wychowawcza.

Funkcja kompensacyjna odszkodowania oznacza, że ma ono wyrównać szkodę, jakiej doznał poszkodowany. Odszkodowanie spełnia funkcję represyjną, kiedy osoba odpowiedzialna za szkodę odczuwa dolegliwości związane z wypłaceniem odpowiedniego świadczenia poszkodowanemu. Natomiast funkcja prewencyjna i wychowawcza odszkodowań  edukacji społeczeństwa, które ma unikać wyrządzania szkód.

W dyskusji na temat znaczenia poszczególnych funkcji nie powinno budzić wątpliwości, iż to funkcja kompensacyjna jest najbliższa założeniom prawa cywilnego. Jej sens jest niemal wprost wyrażony w art. 361 § 2 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Przepis art. 361 § 2 k.c. wyraźnie wskazuje na to, że świadczenie powinno być adekwatne do szkody, którą kompensuje.

Pojęcie szkody w polskim prawie

Podstawowym pojęciem w omawianym problemie jest szkoda. Definicji szkody nie znajdziemy w żadnej ustawie. Dopiero przegląd przepisów przez przedstawicieli prawniczej doktryny pomógł w ustaleniu właściwego rozumienia tego pojęcia. Wskazano przede wszystkim, że szkoda może mieć charakter majątkowy i niemajątkowy. Dopiero po dokonaniu tego podziału możliwe stało się dopasowanie właściwych definicji legalnych.

Na skutek analizy przepisu art. 361 § 2 k.c. można stwierdzić, że szkodą majątkową jest pewna mierzalna ekonomicznie rzeczywista strata w majątku poszkodowanego oraz pozbawienie go potencjalnych i prawdopodobnych korzyści.

Drugim rodzajem szkody jest uszczerbek niemajątkowy, inaczej zwany krzywdą, jednak problematyka odszkodowania jej nie dotyczy.

Odszkodowanie a zadośćuczynienie

Odszkodowanie często jest błędnie utożsamiane z zadośćuczynieniem. Są to dwie różne formy rekompensaty poniesionych szkód i zamienne używanie tych pojęć jest błędem. Na czym więc polega różnica pomiędzy odszkodowaniem i zadośćuczynieniem? Przede wszystkim na rodzaju uszczerbku, jaki jest łagodzony daną rekompensatą.

Odszkodowanie jest rekompensatą za szkodę majątkową, jaką poniósł poszkodowany. Natomiast zadośćuczynienie ma rekompensować poniesienie uszczerbku niemajątkowego, czyli krzywdy. Funkcja instytucji krzywdy i zadośćuczynienia jest analogiczna do szkody i odszkodowania.

Podsumowując – w zależności od rodzaju poniesionej szkody można domagać się odszkodowania lub zadośćuczynienia, a w wielu przypadkach – obydwu łącznie.

Przesłanki powstania odpowiedzialności odszkodowawczej

Zgodnie z polskim prawem, aby po stronie osoby, która wywołała uszczerbek, powstała odpowiedzialność odszkodowawcza muszą zostać spełnione trzy przesłanki:

• musi zajść zdarzenie, z którym przepisy prawa łączą powstanie czyjegoś obowiązku naprawienia szkody na określonych zasadach;
• w wyniku tego zdarzenia musi powstać szkoda;
• pomiędzy zdarzeniem, z którym ustawa wiąże obowiązek naprawienia szkody, a szkodą musi zachodzić zależność określana jako adekwatny związek przyczynowy.

Wspomniany związek przyczynowy ma bardzo istotne znaczenie, bowiem nie tylko stanowi przesłankę powstania odpowiedzialności odszkodowawczej, ale też pośrednio wpływa na wielkość należnego odszkodowania.

W przypadku ziszczenia się wymienionych wyżej przesłanek poszkodowanemu przysługuje roszczenie o odszkodowanie i wstępuje on w rolę wierzyciela, a osoba odpowiedzialna za szkodę staje się jego dłużnikiem.

Zasady odpowiedzialności w prawie cywilnym

Mówiąc o odszkodowaniu, nie sposób nie wspomnieć o zasadach odpowiedzialności w prawie cywilnym. W doktrynie najczęściej wyróżnia się następujące zasady odpowiedzialności:

• winy;
• ryzyka;
• słuszności i
• gwarancyjno-repartycyjnej.

Podstawą odpowiedzialności na zasadzie winy jest fakt, iż ktoś swoim zachowaniem (lub zaniechaniem) przyczynił się do wystąpienia szkody po stronie osoby poszkodowanej. Z tego powodu osoba odpowiedzialna za powstanie uszczerbku powinna odpowiadać za swoje postępowanie.

Niektóre osoby ponoszą odpowiedzialność nie tylko za swoje postępowanie, ale też za postępowanie innych osób, czy sposób działania określonych rzeczy. Właśnie na tym polega zasada ryzyka. Osoba odpowiadająca na zasadzie ryzyka może sama nie ponosić winy za powstanie uszczerbku. Innymi słowy, zasada ryzyka dla określonych osób ustanawia odpowiedzialność za wszelkie szkody wynikłe z określonych zdarzeń. Oczywiście istnieją wyjątki, których udowodnienie przez osobę odpowiedzialną zwalnia ją z obowiązku odszkodowawczego. Granicą odpowiedzialności na zasadzie ryzyka jest na przykład działanie siły wyższej.

Zasada słuszności również nie zważa na winę, a powstanie odpowiedzialności uzależnia od oceny stanu faktycznego z perspektywy zasad współżycia społecznego. Przez swoją wyjątkowość zasada słuszności rzadko odgrywa znaczącą rolę w praktyce.

Przykładem podmiotów odpowiadających na zasadzie gwarancyjno-repartycyjnej są towarzystwa ubezpieczeniowe. Uzasadnieniem dla tej odpowiedzialności jest uczestnictwo sprawców szkód w tworzeniu funduszu.

Udowodnienie istnienia szkody – kto będzie musiał wykazać ją w sądzie?

Przepis art. 6 k.c. stanowi, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Jest to wyraz zasady kontradyktoryjności. Na kim więc leży ciężar dowodzenia w postępowaniach dotyczących odszkodowań? Rzecz jasna spoczywa na poszkodowanym.

Jeżeli jednak w sprawie o naprawienie szkody sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy. Uznanie sędziowskie nie może dotyczyć samego faktu wystąpienia szkody, który poszkodowany powinien udowodnić na ogólnych zasadach.

Ustalenie rozmiaru szkody i zasada pełnego odszkodowania

W procesie dochodzenia odszkodowania istotnym elementem jest ustalenie rozmiaru szkody. Warto mieć na uwadze, iż wysokość odszkodowania nie powinna przekraczać wysokości faktycznie poniesionej szkody, ale jednocześnie nie powinna być niższa. Jest to tak zwana zasada pełnego odszkodowania.

W sytuacji, w której określone zdarzenie wywołuje zarówno uszczerbek, jak i korzyść dla poszkodowanego – przy ustalaniu wysokości odszkodowania dokonuje się kompensaty obydwu. Zabieg ten jest często stosowany w przypadku odszkodowań wypłacanych poszkodowanym z tytułu ubezpieczenia przy okazji wypadków komunikacyjnych.

Należy pamiętać, że jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron.

Ograniczenie zasady pełnego odszkodowania

Zgodnie zasadą swobody tworzenia umów, wyrażoną w art. 353¹ k.c., strony mogą ułożyć łączący je stosunek prawny według swojego uznania. Ograniczenie zasady pełnego odszkodowania może wynikać więc z woli stron. Jeśli strony decydują się na odstępstwo od zasady pełnego odszkodowania, mogą one:

• zmniejszyć zakres szkody, którą odpowiedzialny za nią ma naprawić oraz ograniczyć wysokość odszkodowania lub
• rozszerzyć rozmiar odpowiedzialności odszkodowawczej ponad zakres przewidziany w przepisach kodeksu cywilnego.

Należy jednak pamiętać, że treść lub cel umowy nie mogą sprzeciwiać się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Dlatego w razie konieczności wszystkie tego typu klauzule umowne podlegają ocenie.

Sposoby naprawienia szkody – jaką formę może przybrać odszkodowanie?

Zgodnie z art. 363 § 1 k.c., to sam poszkodowany wybiera formę naprawienia szkody, jaka będzie go najbardziej satysfakcjonować. Poszkodowany może wybrać pomiędzy:

• przywróceniem stanu poprzedniego oraz
• zapłatą na jego rzecz odpowiedniej sumy pieniężnej.

Oczywiście możliwość wyboru poszkodowanego nie jest nieograniczona. W przypadku, w którym przywrócenie stanu poprzedniego jest niemożliwe lub kiedy pociąga za sobą nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu. Niestety w takich sytuacjach poszkodowany nie może dochodzić przywrócenia stanu poprzedniego, nawet jeśli uszczerbek dotyczy przedmiotów, które miały dla poszkodowanego wartość sentymentalną.

W stosunkach między osobami fizycznymi zakres obowiązku naprawienia szkody może być stosownie do okoliczności ograniczony, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego.

Odszkodowanie w przypadku uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia

W razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia. Jeżeli poszkodowany stał się inwalidą – także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu.

W przypadku, w którym poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty. Jeżeli w chwili wydania wyroku szkody nie da się dokładnie ustalić, poszkodowanemu może być przyznana renta tymczasowa.