Kto może być opiekunem prawnym małoletniego i ubezwłasnowolnionego?

Każdy marzy o szczęśliwej i pełnej rodzinie. Czasami jednak życie pisze czarne scenariusze. Spójrzmy chociażby na różnego rodzaju zdarzenia losowe, w szczególności wypadki drogowe. Każdego roku w Polsce ginie w nich około 2500 osób. W wyniku jednego zdarzenia umiera często kilka osób. Bywa tak, że w jednej chwili dziecko straci oboje rodziców. Nagle powstaje sytuacja, w której ktoś musi przejąć prawną opiekę nad małoletnim. Inaczej trafi on do domu dziecka. Kto w świetle polskich przepisów może wejść w rolę rodzica i zostać prawnym opiekunem dziecka?

Odpowiedź znajdziemy w ustawie z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Kwestii opieki poświęcono przepisy od art. 145 do art. 177. Z systematyki ustawy wynika, że opiekun może być ustanowiony przez sąd dla:

• małoletniego oraz
• ubezwłasnowolnionego całkowicie.

Kiedy konieczne jest wyznaczenie opiekuna dla małoletniego?

Zasadą jest, że dziecko do czasu ukończenia 18. roku życia musi mieć chociaż jednego prawnego opiekuna. Ustawodawca nie przewidział w tym zakresie żadnych wyjątków. Oczywiście w typowej sytuacji takimi opiekunami są rodzice albo przynajmniej jeden z nich (kiedy drugi nie żyje czy jest pozbawiony władzy rodzicielskiej). Z powyższego wynika, że sąd musi wybrać osobę sprawującą nadzór nad małoletnim, jeśli brak jest rodzica wyposażonego we władzę rodzicielską. Będzie tak, jeśli:

• rodzice nie żyją,
• rodzice nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych wskutek nieosiągnięcia pełnoletności lub też wskutek ubezwłasnowolnienia,
• rodziców pozbawiono władzy rodzicielskiej,
• władza rodzicielska została zawieszona obojgu rodzicom,
• orzeczono wobec rodziców środek karny z art. 51 Kodeksu karnego, tj. pozbawienie praw rodzicielskich i opiekuńczych, które orzeka sąd rodzinny w razie popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim,
• sąd nie przyznał ojcu dziecka w wyroku ustalającym ojcostwo tej władzy, a matce władza rodzicielska także nie przysługuje.

Przeczytaj również:
Małoletni, nieletni, młodociany – czy to ta sama osoba?

Negatywne przesłanki podmiotowe

Ustawodawca postanowił skupić się na negatywnych przesłankach co do osoby opiekuna. Nie wskazał, jakie cechy musi on mieć. Wręcz przeciwnie, wyliczył okoliczności, które wykluczają akceptację danego kandydata na opiekuna. Zgodnie z art. 148 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, nie może zostać nim osoba, która:

• nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych – jest niepełnoletnia albo ubezwłasnowolniona,
• nie posiada praw publicznych – na skutek wyroku sądu karnego,
• została skazana za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności,
• nie ma władzy rodzicielskiej,
• została skazana za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby lub przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim,
• ma orzeczony zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi, lub obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu,
• prawdopodobnie nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna – jest to jedyna zaproponowana przez ustawodawcę przesłanka typowo ocenna.

Hierarchia kandydatów na opiekuna

Zgodnie z kolei z art. 149 omawianej ustawy, sąd nie może wybrać na funkcję opiekuna dowolnej osoby, co do której nie zachodzi żadna z powyższych przesłanek. Prawodawca stworzył bowiem hierarchię kandydatów, która przedstawia się następująco:

• osoba wskazana przez matkę lub ojca dziecka, jeżeli nie pozbawiono ich władzy rodzicielskiej,
• krewny małoletniego lub jego rodziców albo inna bliska mu osoba – jeśli nie wybrano kandydata wskazanego przez ojca lub matkę,
• osoba wskazana przez właściwą jednostkę organizacyjną pomocy społecznej albo innej instytucji, do której należy piecza nad małoletnimi – jeśli nie wyłoniono opiekuna spośród kandydatów z dwóch poprzednich grup.

Może się również zdarzyć, że małoletni przed wyznaczeniem opiekuna trafi do domu dziecka czy innej placówki opiekuńczo-wychowawczej. W takim wypadku sąd w pierwszej kolejności wybiera na funkcję opiekuna osobę prowadzącą tę instytucję.

Zakaz rozdzielania rodzeństwa

W ustawie znalazło się również miejsce na słuszną zasadę, zgodnie z którą nie powinno się rozdzielać rodzeństwa. W art. 151 czytamy bowiem, że:

Sąd opiekuńczy może ustanowić jednego opiekuna dla kilku osób, jeżeli nie ma sprzeczności między ich interesami. Opieka nad rodzeństwem powinna być w miarę możności powierzona jednej osobie.

Zwolnienie opiekuna

Co ciekawe, wyznaczony opiekun nie może odmówić przyjęcia funkcji albo się jej zrzec. Zwolnić go może jedynie sąd opiekuńczy i to wyłącznie:

• z ważnych powodów,
• jeżeli z powodów faktycznych i prawnych nie może sprawować opieki,
• jeżeli dopuści się czynów lub zaniedbań, które naruszają dobro pozostającego pod opieką.

Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie

O ubezwłasnowolnieniu można przeczytać w odrębnym artykule. Warto tylko przypomnieć, że opiekuna ustanawia się jedynie dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Czyli takiej, która nie jest w stanie samodzielnie kierować własnymi sprawami.

Zasady ustanawiania opiekuna przez sąd są natomiast takie same jak w przypadku małoletnich. Jedyna różnica wynika z art. 176 ustawy, która stanowi, że:

Jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony przede wszystkim jego małżonek, a w braku tegoż - jego ojciec lub matka.