Podstawa prawna uchylenia orzeczenia z powodu nieważności postępowania i odrzucenia pozwu
W dniu 29 listopada 2017 r. Sąd Najwyższy wydał wyrok dotyczący podstawy prawnej uchylenia orzeczenia z powodu nieważności postępowania (bez konieczności zniesienia postępowania) i odrzucenia pozwu. Ponadto omówił sytuację nieważności postępowania, o której mowa w art. 379 pkt 3 k.p.c.
W tych przypadkach, w których nieważność została spowodowana wszczęciem postępowania, czyli gdy w ogóle nie mogło się toczyć postępowanie w danej sprawie (art. 379 pkt 1 i 3 k.p.c., z którym koresponduje art. 199 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.), podstawą prawną uchylenia orzeczenia z powodu nieważności postępowania (bez konieczności zniesienia postępowania) i odrzucenia pozwu jest przepis art. 386 § 3 k.p.c. W razie nieważności postępowania z powodu braku zdolności sądowej lub procesowej strony, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego podstawą orzeczenia kasatoryjnego może być art. 386 § 2 albo § 3 k.p.c., w zależności od tego, czy braki, które powodują nieważność dają się uzupełnić (zob. art. 70 § 1 i 2 k.p.c. oraz art. 199 § 2 k.p.c.).
Przyczyny nieważności postępowania
W odniesieniu do nieważności postępowania, o której mowa w art. 379 pkt 3 k.p.c. należy rozróżniać sytuację, gdy ta przyczyna nieważności występuje już w chwili wniesienia pozwu (tzw. nieważność pierwotna), oraz gdy do jej powstania dochodzi dopiero wskutek ponownego orzeczenia przez sąd wyższej instancji – w ramach kontroli instancyjnej – o roszczeniu, o którym orzekł sąd pierwszej instancji, a które uprawomocniło się na skutek jego niezaskarżenia (art. 363 § 3 k.p.c.), względnie rozpoznając ponowne sprawę w drugiej instancji, sąd ten orzeknie o tej części roszczenia, o której orzekł poprzednim orzeczeniem wydanym w tej sprawie (tzw. nieważność następcza).
W pierwszym przypadku, normowanym także przez art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. zachodzi podstawa do uchylenia zaskarżonego wyroku i odrzucenia pozwu (art. 386 § 3 k.p.c. w zw. z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.), zaś w drugim przypadku zachodzi podstawa do uchylenia orzeczenia i umorzenia postępowania (art. 386 § 3 in fine k.p.c. w zw. z art. 355 § 1 k.p.c.), gdyż wydanie w tej materii wyroku stało się niedopuszczalne.
Co powoduje nieważność postępowania apelacyjnego?
W judykaturze nie budzi wątpliwości pogląd, że orzekanie przez Sąd drugiej instancji w zakresie, w którym wyrok Sądu pierwszej instancji pod względem przedmiotowym lub podmiotowym stał się prawomocny, wywołuje taki skutek, jaki występuje przy orzekaniu w sprawie prawomocnie osądzonej (art. 379 pkt 3 k.p.c.), tj. powoduje nieważność postępowania apelacyjnego.
W rozpoznawanej sprawie zachodzi podobna sytuacja procesowa, bowiem Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem orzekał w odniesieniu do tej części roszczenia strony powodowej, co do której orzekł już prawomocnie wyrokiem z dnia 22 listopada 2013 r. Mianowicie, reformatoryjnym wyrokiem z dnia 22 listopada 2013 r. w częściowym uwzględnieniu apelacji pozwanych utrzymał w części w mocy nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym przez Sąd Okręgowy.
Na skutek skargi kasacyjnej strony powodowej Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 22 października 2013 r. w części, w jakiej Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 5 września 2012 r. i uchylił nakaz zapłaty w zakresie kwoty 416 322,42 zł, oddalając powództwo w tym zakresie, a także Sąd Najwyższy uchylił ten wyrok w części orzekającej o kosztach postępowania za obie instancje i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Ponowne rozpoznanie sprawy
Rozpoznając ponownie sprawę, Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 5 września 2012 r., utrzymując w części w mocy nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym przez Sąd Okręgowy w dniu 29 października 2008 r. w zakresie nakazującym pozwanym, aby zapłacili powodowi Bankowi solidarnie kwotę 262 200,85 zł wraz z kosztami procesu w kwocie 5 473,05 zł, w pozostałym zakresie nakaz uchylił i oddalił powództwo. W konsekwencji Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrok w zakresie, w jakim utrzymał nakaz zapłaty w mocy orzekł o roszczeniu strony powodowej, co do którego rozstrzygnięcie zawarte w wyroku z dnia 22 listopada 2013 r. uprawomocniło się, gdyż nie zostało zaskarżone przez pozwanych i nie było przedmiotem orzekania przez Sąd Najwyższy na skutek skargi kasacyjnej strony powodowej.
W konsekwencji, w tej części postępowanie przed Sądem Apelacyjnym jest dotknięte nieważnością (art. 379 pkt 3 k.p.c.). Jakkolwiek, Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wskazywał, że w tej części rozstrzygnięcie sporu między stronami jest już prawomocne, to jednak treść sentencji zaskarżonego wyroku, która określa zakres przedmiotowy i podmiotowy rozstrzygnięcia (art. 366 k.p.c.) oraz treść przywołanych w pisemnych motywach wyroku podstaw formalnych orzeczenia Sądu Apelacyjnego z dnia 22 października 2015 r. w odniesieniu do zasądzonej kwoty 262 200,85 zł (art. 496 k.p.c. w zw. z art. 386 § 1 k.p.c.), które legły u podstaw utrzymania w mocy części nakazu zapłaty, wskazują wyraźnie, iż Sąd drugiej instancji orzekał ponownie o tym, o czym rozstrzygnął już prawomocnie wcześniejszym wyrokiem z dnia 22 listopada 2013 r.
Uchylenie nakazu zapłaty
W odniesieniu do kwoty 416 322,42 zł objętej kasatoryjnym wyrokiem Sądu Najwyższego, Sąd Apelacyjny uchylił nakaz zapłaty Sądu Okręgowego i oddalił powództwo, wskazując w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku podstawy faktyczne i prawne rozstrzygnięcia w tym zakresie. Zatem, wbrew stanowisku strony powodowej wyrażonemu w odpowiedzi na skargę kasacyjną, sporna kwota 262 200,85 zł nie mieści się w kwocie 416 322,42 zł, tym bardziej, że Sąd Apelacyjny po szczegółowym przedstawieniu wyliczeń, przy uwzględnieniu wykładni prawa wskazanej w uzasadnieniu kasatoryjnego wyroku Sądu Najwyższego stwierdził, że pozwani zapłacili w całości należną stronie powodowej kwotę. Odzwierciedleniem tego jest także rozstrzygnięcie o kosztach procesu i kosztach sądowych, oparte na wyniku sporu w proporcji, w jakiej strona powodowa go wygrała (262 200,85 zł z dochodzonej kwoty 835 022,70 zł).
Podstawy procesowe kasatoryjnego wyroku
W zależności od przyczyny nieważności postępowania zachodzą różne podstawy procesowe kasatoryjnego wyroku. W wypadkach określonych w art. 379 pkt 4-6, a także w pkt 2 k.p.c. (gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany) ze stwierdzeniem nieważności postępowania łączy się konieczność zniesienia postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania (art. 386 § 2 k.p.c.).
Natomiast w tych przypadkach, w których nieważność została spowodowana wszczęciem postępowania, czyli gdy w ogóle nie mogło się toczyć postępowanie w danej sprawie (art. 379 pkt 1 i 3 k.p.c., z którym koresponduje art. 199 § 1 pkt 1 i 2 k.p.c.), podstawą prawną uchylenia orzeczenia z powodu nieważności postępowania (bez konieczności zniesienia postępowania) i odrzucenia pozwu jest przepis art. 386 § 3 k.p.c. W razie nieważności postępowania z powodu braku zdolności sądowej lub procesowej strony, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego podstawą orzeczenia kasatoryjnego może być art. 386 § 2 albo § 3 k.p.c., w zależności od tego, czy braki, które powodują nieważność dają się uzupełnić (zob. art. 70 § 1 i 2 k.p.c. oraz art. 199 § 2 k.p.c.).
Nieważność postępowania
W odniesieniu do nieważności postępowania, o której mowa w art. 379 pkt 3 k.p.c. należy rozróżniać sytuację, gdy ta przyczyna nieważności występuje już w chwili wniesienia pozwu (tzw. nieważność pierwotna), oraz gdy do jej powstania dochodzi dopiero wskutek ponownego orzeczenia przez sąd wyższej instancji – w ramach kontroli instancyjnej – o roszczeniu, o którym orzekł sąd pierwszej instancji, a które uprawomocniło się na skutek jego niezaskarżenia (art. 363 § 3 k.p.c.), względnie rozpoznając ponowne sprawę w drugiej instancji, sąd ten orzeknie o tej części roszczenia, o której orzekł poprzednim orzeczeniem wydanym w tej sprawie (tzw. nieważność następcza).
W pierwszym przypadku, normowanym także przez art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. zachodzi podstawa do uchylenia zaskarżonego wyroku i odrzucenia pozwu (art. 386 § 3 k.p.c. w zw. z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.), zaś w drugim przypadku zachodzi podstawa do uchylenia orzeczenia i umorzenia postępowania (art. 386 § 3 in fine k.p.c. w zw. z art. 355 § 1 k.p.c.), gdyż wydanie w tej materii wyroku stało się niedopuszczalne.
Z mocy art. 39821 k.p.c. przepisy art. 386 § 2 i 3 k.p.c. mają odpowiednie zastosowanie w postępowaniu kasacyjnym.
Pogląd judykatury
W judykaturze dominuje stanowisko, iż w razie wystąpienia w toku postępowania ujemnej przesłanki procesowej w postaci powagi rzeczy osądzonej, postępowanie podlega umorzeniu jako niedopuszczalne. Przykładem niedopuszczalności postępowania z powodu następczej nieważności i w konsekwencji podstawy do umorzenia postępowania jest też sytuacja, gdy w toku postępowania jedna ze stron utraciła definitywnie zdolność sądową przy jednoczesnym braku jej następców prawnych.
Z racji solidarnej odpowiedzialności skarżącego pozwanego z pozwanymi był on – wbrew stanowisku strony powodowej – uprawniony do zaskarżenia wyroku i sformułowania podstaw zaskarżenia także w zakresie, w jakim zaskarżony wyrok ich dotyczył, bowiem podniesiony zarzut naruszenia art. 379 pkt 3 k.p.c. dotykał ich wspólnych interesów prawnych.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2017 r., sygnatura II CSK 70/17
