Fundacja rodzinna: budowanie dziedzictwa na przyszłość – zgłęb temat w naszych artykułach!

Przejdź do artykułu

Znaczenie konstytucyjnych zasad: godności, wolności i równości

Spis treści
rozwiń spis treści

Tak jak większość konstytucji współczesnych państw demokratycznych, obecna Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zawiera przepisy regulujące kwestie podstawowych wolności i praw jednostki. Można rzec, że te regulacje zajmują bardzo wysokie miejsce w wewnętrznej hierarchii naszej Konstytucji. Najlepszym tego dowodem jest fakt, że zostały ujęte w rozdziale drugim, który następuje od razu po rozdziale zawierającym katalog podstawowych zasad ustroju państwa. Podstawową rolą tych przepisów jest pewne ograniczenie władzy publicznej oraz ochrona jednostki przed nadużyciami ze strony funkcjonariuszy publicznych. Interpretując Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, możemy wyróżnić pewne zasady  godności, wolności i  równości).

Zasada godności

W Konstytucji wyrażona przed e wszystkim w art. 30:
„Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.”
Powyższy artykuł stanowi swego rodzaju preambułę do jej rozdziału drugiego. Pozostałe postanowienia tego rozdziału są wyraźnie oparte na idei godności. Nie jest to przypadek, bowiem pojęcie „godności człowieka” jest nieodłączną częścią indywidualistycznego pojmowania statusu jednostki we współczesnym państwie prawa. Stanowi jej swoisty fundament, niekwestionowany aksjologiczny standard. Godność ludzka jest przyrodzona, oznacza to, że źródłem wolności oraz praw człowieka i obywatela nie jest wola jakiegokolwiek organu władzy publicznej ani grupy, nawet tak wielkiej jak naród państwa, który jest piastunem władzy zwierzchniej. Wolności i prawa wiążą się bezpośrednio z naszym człowieczeństwem i godnością. Zadaniem ustawodawcy opowiadającego się po stronie doktryn prawnonaturalistycznych było jedynie ujęcie ich w najważniejszym akcie normatywnym państwa. Należy zauważyć, że przepisy przyznają godności człowieka cechę nienaruszalności, a władze publiczne zobligowane są do jej poszanowania i ochrony. Analizując ustawy można wywnioskować, że zasada przyrodzonej godności człowieka należy także do podstawowych zasad ustroju Rzeczpospolitej, bowiem jej znaczenie prawne nie jest ograniczone jedynie do wyznaczania treści praw i wolności jednostki. Wpływa ona na treść przepisów, które dotyczą organizacji aparatu państwowego i sposobu w jaki ten aparat działa. Potwierdzeniem tej tezy jest część wyroku Trybunału Konstytucyjnego (w dalszej części TK) z dnia 30 września 2008 r. o sygn. akt K 44/07: „Na gruncie art. 30 Konstytucji pojęciu godności ludzkiej należy przypisać charakter wartości konstytucyjnej o centralnym znaczeniu dla zbudowania aksjologii obecnych rozwiązań konstytucyjnych. Demokratyczne państwo prawne to państwo oparte na poszanowaniu człowieka, a w szczególności na poszanowaniu i ochronie życia oraz godności ludzkiej”.

Zasada wolności

Wyrażona wprost w art. 31 Konstytucji:
„1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej. 2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.”
Ten przepis ma ogromne znaczenie. Przede wszystkim ustanawia zakaz ingerowania w sferę wolności
jednostki, która jest chroniona prawnie. Jest też pewną formą zapowiedzi tego, że Konstytucja i inne akty normatywne wyznaczą granice wolności i wskażą środki prawne potrzebne do jej ochrony. Zgodnie  z wyrażoną w Konstytucji liberalną koncepcją, wolność jednostki ograniczona jest jednakową wolnością innych osób. Dlatego do zachowania ładu prawnego oraz społecznego konieczny jest powszechny szacunek do praw i wolności innych osób. W ustępie drugim art. 31 zawarta jest jedna z podstawowych zasad państwa prawa – nikt nie musi czynić tego co nie jest mu prawem nakazane. Jednocześnie działania władz publicznych muszą mieścić się w granicach prawa – być przez nie dozwolone lub nakazane. To znaczy, że wolność należy rozpatrywać w dwóch aspektach: pozytywnym oraz negatywnym.
Wolność w ujęciu pozytywnym oznacza, że jednostka posiada swobodę działania, dopóki jej czyny nie są zakazane prawem. Nie musi uzasadniać swojego zachowania, w przeciwieństwie do władzy publicznej. W znaczeniu negatywnym wolność oznacza, że jednostce można nakazać działanie jedynie z upoważnienia nadanego przez prawo. Tej części przepisu nie można interpretować w ten sposób, że ludzie są zwolnieni z obowiązków moralnych lub wynikających z obyczajów. Jednakże kiedy dane zachowanie nie jest przez prawo sankcjonowane, skłonienie jednostki do rezygnacji z niego nie będzie wspierane przez organy państwowe, które działają na podstawie i w granicach prawa. Pomimo braku bogatej historii orzecznictwa w tej kwestii można przyjąć, że zasada wolności jest z całą pewnością jedną z typowych klauzul generalnych i wraz z zasadą godności są ze sobą sprzęgnięte.

Zasada równości

W Konstytucji została zawarta w sposób ogólny w art. 32.
„1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.
2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.”
Sama idea równości pochodzi ze starożytności i była wyrażona w prawie antycznych demokracji. Jednak zasada równości w obecnym kształcie jest szerzona od drugiej połowy XVIII wieku i swoje korzenie ma w rewolucji francuskiej. W obecnie obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej artykuł 32 określa trzy rodzaje równości: równość wobec prawa (i równość w prawie), równość w traktowaniu przez władze publiczne oraz zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym.
Analizując orzecznictwo TK i zestawiając je z zapisem wspomnianego artykułu, można wywnioskować, że zasada równości oznacza nakaz takiego samego traktowania podmiotów i identycznych sytuacji. Różnie mogą być traktowane podmioty i sytuacje, które nie mają podobnego charakteru. Istotnym jest zaznaczenie, że w zasadzie równości nie jest zawarty zakaz istnienia socjalno-ekonomicznych różnic w społeczeństwie. Jednak prawo może tworzyć pewne przywileje dla strony słabszej w sporze. Przykładem z życia codziennego będzie na przykład ochrona konsumenta w sporze z przedsiębiorcą.

Zasada równości – wyjątki

Zasada równości nie ma charakteru bezwzględnego, dopuszczone są wyjątki poparte odpowiednimi artykułami, wskazuje na to np. orzeczenie TK z dnia 3 września 1996 r. o sygn. K 10/96: „ Innymi słowy, wszelkie odstępstwa od nakazu równego traktowania podmiotów podobnych musi zawsze znajdować podstawę w odpowiednio przekonywujących argumentach. Argumenty te muszą mieć: – po pierwsze, charakter relewantny, a więc pozostawać w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma oraz służyć realizacji tego celu i treści. Innymi słowy, wprowadzane zróżnicowania muszą mieć charakter racjonalnie uzasadniony. Nie wolno ich dokonywać według dowolnie ustalonego kryterium (orzeczenie z 12 grudnia 1994 r., sygn. K. 3/94, OTK w 1994 r., cz. II, s. 141). – po drugie, argumenty te muszą mieć charakter proporcjonalny, a więc waga interesu, któremu ma służyć różnicowanie sytuacji adresatów normy, musi pozostawać w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w wyniku nierównego potraktowania podmiotów podobnych. – po trzecie, argumenty te muszą pozostawać w jakimś związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych (np. orzeczenie z 23 października 1995 r., sygn. K 4/95, OTK w 1995 r., cz. II, s. 93). Jak już wspominano, jedną z takich zasad konstytucyjnych jest zasada sprawiedliwości społecznej (art. 1 przepisów konstytucyjnych). Różnicowanie sytuacji prawnej podmiotów podobnych ma więc znacznie większe szanse uznania za zgodne z konstytucją, jeżeli pozostaje w zgodzie z zasadami sprawiedliwości społecznej lub służy urzeczywistnieniu tych zasad. Zostaje ono natomiast uznane za niekonstytucyjną dyskryminację (uprzywilejowanie), jeżeli nie znajduje podtrzymania w
zasadzie sprawiedliwości społecznej. W tym sensie zasady równości wobec prawa i sprawiedliwości społecznej w znacznym stopniu nakładają się na siebie.”

Wnioski

Z powyższego orzeczenia TK można wyciągnąć jeszcze jeden wniosek: zasada równości związana jest z zasadą sprawiedliwości społecznej wyrażonej w art. 2 Konstytucji i tak należy ją rozpatrywać. Na zakończenie chciałbym zauważyć, że zasada równości, która odnosi się do licznych dziedzin życia ma charakter uniwersalny. Ciężko jest wymyślić formułę bardziej ogólną niż zawarty w art. 32 ust. 2 Konstytucji zakaz dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny.
Należy stwierdzić, iż opisane wyżej zasady stanowią fundament funkcjonowania jednostki w społeczeństwie oraz w państwie. Ma to odbicie w każdym przejawie życia społecznego, a w szczególności sądów polskich.
Szukasz pracy w branży prawniczej?
Sprawdź na Law.Career