Jakie zachowania uznawane są za pomocnictwo w przestępstwie?

Pomocnictwo stanowi jedną z niesprawczych form popełnienia czynu zabronionego. Może ono polegać zarówno na działaniu, jak i zaniechaniu. Jak kształtuje się odpowiedzialność karna pomocnika? Jakie zachowania można uznać za pomaganie w dokonaniu czynu zabronionego?

Formy zjawiskowe czynu zabronionego

Artykuł 18 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”) zawiera ustawowe określenie postaci popełnienia czynu zabronionego (tzw. form zjawiskowych). Inaczej mówiąc, przepis ten określa możliwe rodzaje szeroko rozumianego sprawstwa. Wskazuje na sprawstwo pojedyncze (jednosprawstwo), współsprawstwo, sprawstwo kierownicze i sprawstwo polecające. Do form tych ustawa zalicza także podżeganie oraz pomocnictwo. Są to niesprawcze formy zjawiskowe czynu zabronionego.

Zgodnie z polską koncepcją odpowiedzialności podżeganie i pomocnictwo nie stanowią formy uczestnictwa w cudzym przestępstwie. Jest to natomiast równorzędna, z szeroko rozumianym sprawstwem, forma jego popełnienia.

Istota pomocnictwa

Zgodnie z art. 18 § 3 kk odpowiada za pomocnictwo ten, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji. Odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie. Ogólnie rzecz ujmując, pomocnictwo, jak sama nazwa wskazuje, polega na ułatwieniu innej osobie popełnienia czynu zabronionego. Może ono występować zarówno w postaci zamiaru bezpośredniego, jak i ewentualnego. Co więcej, możliwe jest także udzielenie pomocy sprawcy głównemu zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie. Pomocnictwo może być popełnione na każdym etapie realizacji czynu zabronionego przez bezpośredniego sprawcę. Nie jest pomocnictwem pomoc udzielona po zakończeniu czynu zabronionego.

Czynności stanowiące pomocnictwo

Pomocnictwem będzie każda czynności, która faktycznie ułatwia innej osobie popełnienie czynu zabronionego. Katalog czynności ułatwiających wymienionych w art. 18 § 3 kk, takich jak dostarczanie narzędzia, środka przewozu, udzielanie rady lub informacji, ma charakter wyłącznie przykładowy. Wskazuje na to wyrażenie „w szczególności”.

Istotne jest, aby pomocnictwo realnie ułatwiało sprawcy popełnienie czynu. Może ono mieć charakter fizyczny lub psychiczny. Charakter psychiczny polega na udzieleniu rady, informacji lub utwierdzeniu innej osoby w zamiarze popełnienia czynu zabronionego. Taką czynnością będzie także manifestacja solidarności z zachowaniem sprawcy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 28 grudnia 2000 r., sygn. II AKa 250/00). Co istotne, do stwierdzenia zaistnienia pomocnictwa nie jest konieczne, by bezpośredni sprawca akceptował udzielaną sobie pomoc lub nawet o niej wiedział.

Pomocnictwo przez zaniechanie?

Kodeks karny wyraźnie dopuszcza pomocnictwo przez zaniechanie. Dotyczy to jednak tylko osoby, która ma szczególny prawny obowiązek przeszkodzenia czynowi zabronionemu (postanowienie Sądu Najwyższego z 25 listopada 2011 r., sygn. V KK 378/10). Innymi słowy, odpowiada za pomocnictwo przez zaniechanie tylko ten, kto miał faktyczną możliwość działania, i tylko wtedy, kiedy jego działanie utrudniłoby popełnienie czynu.

Pomocnictwo a współsprawstwo

Pewne wątpliwości nasuwają się przy próbie odróżnienia pomocnictwa od współsprawstwa. Współsprawcą jest każdy, kto realizuje choćby część znamion czynu zabronionego. Będzie nim także ten, którego rola w popełnieniu czynu zabronionego jest istotna. Choć nie realizuje on jego ustawowych znamion. Jest to tzw. materialno-obiektywna teoria odgraniczenia współsprawstwa od pomocnictwa w postaci tzw. teorii istotności roli. Znane są jednak także poglądy odmienne. Skupiają się one na zamiarze sprawcy jako głównym kryterium (działanie z zamiarem sprawczym) lub ograniczające sprawstwo wyłącznie do osobistej realizacji znamion czynu.

Przeczytaj również:
Prawo do obrony w postępowaniu karnym

Zapewnienie realizacji wspólnego przestępczego zamachu

Wykonuje „czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu z inną osobą (art. 18 § 1 kk) także ten, kto nie biorąc osobiście udziału w czynności sprawczej tego czynu, swoim zachowaniem zapewnia realizację uzgodnionego z tą osobą wspólnego przestępczego zamachu” (postanowienie Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2004 r., sygn. V KK 351/03).

Jednak w przypadku, kiedy osoba podżegająca lub pomagająca w popełnieniu czynu zabronionego jednocześnie realizuje jego ustawowe znamiona, odpowiada tylko za sprawstwo.

Odpowiedzialność karna

Zgodnie z art. 19 § 1 kk, sąd wymierza karę za podżeganie lub pomocnictwo w granicach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo. Przepis ten stanowi konsekwencję uznania przez polskie prawo karne podżegania i pomocnictwa za postaci (typy) popełnienia czynu zabronionego równorzędne ze sprawstwem. Zagrożenie karą (i środkami karnymi) w wypadku podżegania i pomocnictwa jest takie samo jak w wypadku sprawczych postaci popełnienia czynu zabronionego. Wymierzając karę za pomocnictwo, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 19 § 2 kk). Uznawane jest to za przejaw stanowiska ustawodawcy, że pomocnictwo cechuje się (czy raczej – może się cechować) najniższym stopniem społecznej szkodliwości spośród zjawiskowych form popełnienia czynu zabronionego.