Praca w porze nocnej
W polskim Kodeksie pracy ustawodawca unormował zasady pracy w porze nocnej. Praca w porze nocnej, ze względu na jej szczególną uciążliwość, od dawna podlega ograniczeniom wywodzącym się zarówno z prawa międzynarodowego, jak i europejskiego.
Pora nocna
Kodeks pracy (dalej jako „kp”) definiuje porę nocną w art. 151(7) § 1. Zgodnie z tym przepisem pora nocna obejmuje 8 godzin między godzinami 21.00 a 7.00. Określenie, które kolejne 8 godzin między godziną 21.00 a 7.00 jest porą nocną, powinno być uregulowane układem zbiorowym pracy, regulaminem lub obwieszczenia pracodawcy. Porę nocną dla młodocianych reguluje natomiast art. 203 § 1(1) kp. Zgodnie z tym przepisem porą nocną dla młodocianego jest czas pomiędzy godzinami 22:00 a 6:00. Niekiedy będzie to natomiast (w przypadkach określonych w ustawie) – pomiędzy godzinami 20:00 a 6:00.
Pracownicy pracujący w nocy
Zgodnie z art. 151(7) § 2 kp pracownikiem pracującym w nocy jest pracownik, którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej 1/4 czasu pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną. Pracujący w nocy ma szczególne uprawnienia w zakresie czasu pracy. Co więcej, na jego wniosek pracodawca jest obowiązany zawiadomić inspektora pracy o zatrudnianiu pracowników pracujących w nocy (art. 151(7) § 6 kp). Pracodawca nie musi określać ram pory nocnej jednakowo dla wszystkich pracowników. Może ona być ukształtowana w sposób zróżnicowany w poszczególnych jednostkach organizacyjnych zakładu pracy. Takie zróżnicowanie może odnosić się nawet dla poszczególnych pracowników. Należy jedynie pamiętać, że, ustalając porę nocną, należy opierać się na uzasadnionych kryteriach (np. związanych z rodzajem i organizacją pracy). Ne mogą mieć one bowiem charakteru dyskryminującego.
Zakaz bezwzględny – kobiety w ciąży i młodociani
Co do zasady, praca w nocy jest dozwolona. Chyba że przepis szczególny wprowadza jej zakaz. Może to dotyczyć np. kobiet w ciąży oraz pracowników młodocianych. Praca w nocy stanowi element normalnej organizacji pracy i nie podlega szczególnym ograniczeniom. Mowa tu choćby o pracy w godzinach nadliczbowych. Jednak istnieją pewne podmiotowe zakazy takiej pracy w odniesieniu do niektórych grup pracowników. Zakazy te mogą mieć charakter bezwzględny lub względny.
Bezwzględnym zakazem objęte są kobiety w ciąży i młodociani. Zakaz zatrudniania w porze nocnej kobiet w ciąży wynika z art. 178 § 1 kp. Pracownicy, którą przed zajściem w ciążę zatrudniono przy pracy obejmującej porę nocną, pracodawca musi zmienić rozkład czasu pracy w sposób umożliwiający wykonywanie pracy w dzień. Jeśli okazałoby się to niemożliwe lub niecelowe, należy przenieść taką pracownicę do innej pracy. Takiej, która może być świadczona w ciągu dnia. Jeżeli zmiana pory wykonywanej pracy lub przeniesienie do innej pracy oznaczałoby obniżenie wynagrodzenia, pracownicy przysługuje dodatek wyrównawczy przez cały okres przeniesienia. Jeżeli pracodawca nie dysponuje możliwością zmiany pory wykonywania pracy lub przeniesienia do innej pracy, powinien zwolnić taką pracownicę z obowiązku świadczenia pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.
Zakaz zatrudniania pracowników młodocianych w porze nocnej reguluje art. 203 § 1 kp. Odnosi się on do wszystkich młodocianych. Ponadto ta grupa pracowników ma odmiennie ukształtowany czas trwania pory nocnej.
Zakazy względne – pracownicy niepełnosprawni i opiekujący się dziećmi
Względny zakaz dotyczy pracowników niepełnosprawnych oraz opiekujących się dziećmi do lat 4. Pracownicy niepełnosprawni nie mogą być zatrudniani w porze nocnej, na podstawie art. 15 ust. 3 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Jednak zakaz ten może zostać uchylony. Będzie tak, jeśli na wykonywanie takiej pracy wyrazi zgodę lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne pracowników lub w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad osobą niepełnosprawną. Zgoda taka wydawana jest wyłącznie na wniosek pracownika. Koszty badań powinien natomiast pokryć pracodawca. Warto dodać, że zakaz ten nie dotyczy pracowników niepełnosprawnych zatrudnionych przy pilnowaniu.
Natomiast zatrudnienie w porze nocnej pracowników sprawujących opiekę nad dzieckiem do lat 4 możliwe jest po wyrażeniu przez nich zgody. Zgoda taka może mieć charakter ogólny i dotyczyć wszystkich (lub niektórych) dni tygodnia bądź też może być wyrażana w każdym przypadku, gdy zajdzie potrzeba wykonywania takiej pracy. Pracownik może w każdym czasie zgodę wycofać. Stosownie do art. 189(1) kp, jeśli oboje rodzice lub opiekunowie dziecka pozostają w stosunkach pracy, z ograniczeń w dopuszczalności zatrudnienia w porze nocnej może korzystać tylko jedno z nich.
Praca w porze nocnej – uprawnienia
Zgodnie z art. 151(7) § 3 kp czas pracy pracującego w nocy nie może przekraczać 8 godzin na dobę, jeżeli wykonuje prace szczególnie niebezpieczne albo związane z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym. Wykaz tych prac określa pracodawca w porozumieniu z zakładową organizacją związkową. Jeżeli u pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – z przedstawicielami pracowników wybranymi w trybie przyjętym u danego pracodawcy, oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, uwzględniając konieczność zapewnienia bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników.
Przepis § 3 nie dotyczy jednak:
- pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy,
- przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii.
Praca w porze nocnej – dodatek do wynagrodzenia
Zgodnie z art. 151(8) § 1 kp pracownikowi wykonującemu pracę w porze nocnej przysługuje dodatek do wynagrodzenia za każdą godzinę pracy w porze nocnej w wysokości 20% stawki godzinowej wynikającej z minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie odrębnych przepisów. W stosunku do pracowników wykonujących pracę w porze nocnej stale poza zakładem pracy dodatek ten można zastąpić ryczałtem, którego wysokość odpowiada przewidywanemu wymiarowi pracy w porze nocnej (art. 151(8) § 2 kp).