Profilowanie psychologiczne

Jedną z czynności łączących psychologię i prawo jest profilowanie psychologiczne. Metoda ta ma wyłącznie charakter pomocniczy. Może być wykorzystywana w procesie zawężania kręgu osób, wśród których należy poszukiwać sprawcy czynu zabronionego. Efektem procesu profilowania jest stworzenie tzw. portretu psychologicznego nieznanego sprawcy przestępstwa. Pozwala to na sprecyzowanie jego cech charakterystycznych.

Profil psychologiczny – czym jest?

Istotą profilowana jest umiejętność logicznego wnioskowania o cechach sprawcy przestępstwa na podstawie poznanych okoliczności przestępstwa, interpretacji znalezionych śladów czy informacji uzyskanych od ofiary. Profilowanie polega na selekcjonowaniu i analizie dostępnych danych o przestępstwie. Prowadzi to do określenia szeregu cech charakterystycznych poszukiwanej osoby. Wychodząc z założenia, że ludzie o podobnym typie osobowości przejawiają podobne wzorce zachowań, zebrane w bazie informacje można wykorzystać w konkretnym, trwającym śledztwie do wytypowania grupy osób, wśród których istnieje większe prawdopodobieństwo znalezienia sprawcy.

Baza danych użyteczna do profilowania (np. osób, które dokonały zabójstwa) umożliwia poszukiwanie charakterystycznych cech osobowości, zaburzeń czy wzorców zachowań dla określonej podgrupy sprawców. Tym samym na podstawie analizy takich podstawowych informacji możemy wstępnie dokonać selekcji grona podejrzanych. Jednym z najważniejszych elementów charakterystyki jest wskazanie motywacji osoby popełniającej przestępstwo, stanowiącej podstawę jej działania. Istotne jest określenie czynnika, który doprowadził do dokonania czynu niezgodnego z prawem.

Za jedną z najstarszych prób określenia profilu psychologicznego uznaje się profilowanie sprawcy serii zabójstw prostytutek z Londynu. Z uwagi na charakterystyczny sposób działania nazwano go Kubą Rozpruwaczem. Autor jego profilu sporządził mający jedenaście punktów raport, w którym opisał cechy fizyczne poszukiwanego, jego domniemane zaburzenia seksualne i środowisko społeczne, z którego mógł pochodzić. Mimo usilnych starań londyńskiej policji Kuby Rozpruwacza nigdy nie odnaleziono. Z tego względu nie można zatem stwierdzić, na ile trafny był ten pierwszy, sporządzony w praktyce, profil.

Cel stworzenia profilu psychologicznego sprawcy

Profile psychologiczne sprawców wykonuje się w celu ograniczenia liczby podejrzanych i tym samym nadania właściwego kierunku śledztwu. W wielu przypadkach można w ten sposób zaoszczędzić czas i uniknąć niepotrzebnych działań. Profilowanie może także pomóc w zlokalizowaniu miejsca zamieszkania lub pracy poszukiwanej osoby. Należy jednak pamiętać, że profilowanie, jako czynność pomocnicza, nie ma charakteru dowodowego. Tym samym nie może zatem stanowić potwierdzenia sprawstwa określonej osoby. Nie jest bowiem możliwe stworzenie takiego profilu, który umożliwiałby wskazanie konkretnej osoby. Zawsze będzie to określenie grupowe, jedynie ułatwiające podejmowanie działań zmierzających do wykrycia sprawcy i ujawnienia dowodów.

Proces profilowania psychologicznego

Profilowaniem zajmują się psycholodzy, a także funkcjonariusze policji z doświadczeniem śledczym, odpowiednio przeszkoleni w zakresie psychologii. Podstawowym założeniem profilowania kryminalnego jest to, że sposób, w jaki dana osoba rozumuje, kieruje jej zachowaniem. Zatem kiedy przygotowujący profil analizuje miejsce zbrodni i zauważa w nim pewne szczególne czynniki, może na ich podstawie ocenić motywy i typ osoby, która popełniła przestępstwo.

Tworzenie profilu kryminalnego – etapy

Proces tworzenia profilu kryminalnego dzieli się kilka etapów (tzw. model FBI). Pierwszym etapem profilowania jest zbieranie danych wejściowych. Należy zgromadzić wszelkie informacje i materiały dowodowe zebrane w sprawie. Są to między innymi zabezpieczone ślady krwi, ślady obuwia, narzędzia i przedmioty pozostawione na miejscu zdarzenia, informacje o położeniu ciała czy dokumentacja fotograficzna.

Drugim etapem jest porządkowanie zebranych informacji w taki sposób, by układały się one w usystematyzowane wzorce. Osoba tworząca profil integruje dane. Na ich podstawie stara się później zrekonstruować przebieg zdarzenia oraz opisać prawdopodobne zachowanie jego uczestników. Na tym etapie dokonuje się także wstępnego ustalenia motywacji przestępcy.

Kolejny etap to budowa profilu kryminalnego. Następuje tu scalenie posiadanych informacji w profil sprawcy zawierający informacje dotyczące m.in. poziomu inteligencji, wykształcenia, sytuacji życiowej czy stosunków z innymi osobami, a także charakterystykę fizyczną sprawcy i wyznawane przez niego poglądy.

Po stworzeniu profilu następuje tzw. pierwszy filtr kontrolny. Polega on na porównaniu portretu ze wszystkimi danymi uzyskanymi w dotychczasowych etapach śledztwa. Profil musi być zbieżny z przeprowadzoną rekonstrukcją przestępstwa oraz całością zebranego materiału dowodowego. Jeżeli stwierdzi się rozbieżność między zbudowanym profilem a wcześniejszymi ustaleniami, należy odpowiednio zmodyfikować profil.

Następnie na pierwszy plan wysuwają się prace dochodzeniowo-śledcze. Sporządzony profil przekazywany jest organom ścigania i służy jako jedno z narzędzi wspierających poszukiwania. Jeżeli dojdzie do ujawnienia nowych dowodów lub jeśli sprawca nie został aresztowany, dokonuje się ponownej weryfikacji posiadanych informacji. Następnie dochodzi do modyfikacji profilu.

Aresztowanie podejrzanego powinno być ostatnim etapem profilowania. Dokonuje się wtedy porównania sylwetki zatrzymanego z informacjami zawartymi w profilu.

Profilowanie psychologiczne w Polsce

Bazując na modelu wykorzystywanym przez FBI oraz stawiając na własne doświadczenia, w Zakładzie Psychologii Sądowej Instytutu Ekspertyz Sądowych stworzono model postępowania do sporządzania sylwetki psychologicznej nieznanego sprawcy przestępstwa w Polsce. Analogicznie do modelu FBI uzyskane dane wejściowe są porządkowane. Następnie poddaje się je wstępnej ocenie pod kątem przydatności do budowania profilu. Opracowanie portretu psychologicznego sprawcy poprzedza próba rekonstrukcji przebiegu całego zdarzenia. Przy sporządzeniu profilu ważne jest odtworzenie pełnego przebiegu zdarzenia. Równie istotna jest także analiza zachowań sprawcy oraz kryteriów doboru ofiary. Należy zastanowić się, w jaki sposób sprawca planował swoje działania oraz aranżował okoliczności, w jakich miał nastąpić atak na ofiarę. Ważne jest również odtworzenie etapu przygotowania narzędzi przestępstwa i określenie sposobu posługiwania się nimi. Następnie przechodzi się do oceny procesu motywacyjnego sprawcy, by w efekcie podjętych działań określić profil sprawcy.

Za jedną z pierwszych prób profilowania psychologicznego w Polsce przyjmuje się stworzenie sylwetki tzw. wampira ze Śląska. Eksperci wyodrębnili trzydzieści cztery cechy, którymi powinien charakteryzować się sprawca. Jak pokazały późniejsze ustalenia w śledztwie, cechy wskazane w profilu w dużej mierze odpowiadały faktycznej sylwetce psychologicznej zatrzymanej osoby.

Przeczytaj również historię „Wampira z Krakowa”:
Polscy seryjni mordercy – Karol Kot

Profilowanie psychologiczne – nieoceniona pomoc czy strata czasu?

Obecnie w Polsce tworzenie profili nieznanych sprawców nie jest zbyt popularne. Wykonuje się ich zaledwie do kilkunastu w ciągu roku. Wykorzystuje się je przede wszystkim w sprawach dotyczących zabójstw, podpaleń, zgwałceń, szantaży, porwań, napadów czy kradzieży z włamaniem – zwłaszcza przy przestępstwach popełnianych seryjnie. Powodem małego zainteresowania profilowaniem jest dość powszechnie panująca opinia o stosunkowo niewielkiej skuteczności tworzonych profili w pracy wykrywczej. Profilowanie psychologiczne jest metodą, która może pomóc w poszukiwaniach, pod warunkiem, że nie traktuje się jej jako antidotum na braki w rzetelnej pracy dochodzeniowo-śledczej. Efekty profilowania są bowiem pewnego rodzaju sugestiami. Te z kolei mogą zmieniać się wraz z nowymi informacjami i dowodami.