Czy przygotowanie do popełnienia przestępstwa jest karalne?
Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania. Czy przygotowanie do popełnienia przestępstwa jest karalne?
Przygotowanie do popełnienia przestępstwa – istota
Przygotowanie do popełnienia przestępstwa jest najwcześniejszym stadium realizacji podjętego zamiaru przestępnego, które może powodować odpowiedzialność karną. Jest to stadium dość odległe od dokonania, które oddziela od niego stadium usiłowania.
Przygotowanie do popełnienia przestępstwa – zgodnie z jego definicją ustawową zawartą w art. 16 § 1 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”) – zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania. Przygotowanie do popełnienia przestępstwa wymaga aktywnego zachowania. Może zatem być popełnione jedynie w formie działania, a nie zaniechania. Przygotowanie prowadzi jedynie pośrednio do dokonania. Należy również podkreślić, że nie wiąże się jeszcze z realizacją ustawowych znamion planowanego typu przestępstwa. Sprawca podejmuje określone czynności, które mają mu umożliwić lub przynajmniej ułatwić popełnienie zamierzonego typu przestępstwa.
Przygotowanie do popełnienia przestępstwa – formy
Z uwagi na to, że w art. 16 § 1 kk wskazano przy użyciu liczby mnogiej, iż przygotowanie polega na podejmowaniu „czynności”, należy przyjąć, że przygotowanie może być realizowane wieloma zachowaniami o różnej charakterystyce, także takimi, które realizują znamiona odrębnych czynów zabronionych (…). Cel, jakim jest popełnienie czynu zabronionego oraz warunek przedmiotowy (stworzenie warunków do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania), powoduje, że wielość zachowań podjętych przez sprawcę w wykonaniu tego celu i spełniających wspomnianą charakterystykę przedmiotową, traktowany jest przez ustawodawcę jako jeden czyn, który może stanowić tylko jedno przestępstwo. Rozbicie jednego przygotowania na dwa odrębne przestępstwa stanowi naruszenie prawa materialnego, a w szczególności art. 16 § 1 kk (tak trafnie Sąd Najwyższy w wyroku z 23 października 2014 r., sygn. IV KK 176/14).
Czynności przygotowawcze mogą być bardzo różne. Ustawa wymienia przykładowo ich niewielką część – tę najbardziej typową i uniwersalną. Wskazuje na wejście w porozumienie z inną osobą, uzyskiwanie lub przysposabianie środków, zbieranie informacji lub sporządzanie planu działania. Jak trafnie podkreślił Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 16 lutego 2009 r. (sygn. II AKa 202/08), Wejście w porozumienie przygotowujące przestępstwo (art. 16 § 1 kk) może dotyczyć jedynie osób, które już mają wolę popełnienia przestępstwa, zaś ich uzgodnienia dotyczą czynności technicznych czy też okoliczności tworzących warunki dokonania przestępstwa, w tym upewnienie się co do kręgu przyszłych uczestników przestępstwa. Wchodzący w porozumienie nie podejmują jeszcze działań zmierzających bezpośrednio do dokonania przestępstwa. Poszukiwanie wykonawców, rozmaite formy nakłaniania do tego, proponowanie, obietnice, wypytywanie, kto by się tego podjął itp., nosi cechy podżegania, a nie czynności przygotowawczych, bo osoby indagowane nie mają jeszcze woli popełnienia przestępstwa (…).
Przygotowanie a usiłowanie
Podstawową różnicą między przygotowaniem a usiłowaniem jest to, że przygotowanie jest stadium, które pośrednio prowadzi do dokonania i jest ono od dokonania dość odległe. Usiłowanie jest stadium dalszym, bardziej zaawansowanym. Zmierza ono już bezpośrednio do dokonania, które nierzadko stanowi nawet początek realizacji ustawowych znamion czynu zabronionego. Nie oznacza to jednak, że każde zachowanie, które nie zostało wyszczególnione w art. 16 § 1 kk, będzie czymś więcej niż przygotowaniem.
Trzeba bowiem pamiętać, że czynności przygotowawcze, mające stworzyć warunki do podjęcia czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania – jakie zostały wymienione w art. 16 § 1 kk – nie stanowią katalogu zupełnego. Mogą się więc przejawiać w zachowaniach innych niż wymienione w tym przepisie. Aby ocenić, czy mamy do czynienia z przygotowaniem, trzeba odwołać się do istoty przygotowania wyrażonej w art. 16 § 1 kk, która wskazuje na celowe tworzenie warunków, do podjęcia kolejnego czynu, który będzie już zmierzać wprost do dokonania zamierzonego typu przestępstwa. Jeżeli jednak w „pochodzie przestępstwa” czyn wykracza poza granice przygotowania, to stanowi on co najmniej usiłowanie popełnienia tego przestępstwa (postanowienie Sądu Najwyższego z 1 kwietnia 2005 r., sygn. IV KK 309/04).
Czy przygotowanie jest karalne?
Zgodnie z zasadą ustanowioną w art. 16 § 2 kk przygotowanie jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Przegląd polskiego ustawodawstwa zawierającego przepisy prawnokarne pozwala na stwierdzenie, że stadium przygotowania popełnienia przestępstwa jest karalne rzadko. Ma więc charakter zupełnie wyjątkowy. Co do zasady zatem przygotowanie popełnienia przestępstwa jest stadium niekaralnym. Jeżeli ustawa wprowadza karalność przygotowania do popełnienia przestępstwa, to zawsze przewiduje dla tego stadium odrębną sankcję. Jest ona znacznie łagodniejsza od tej, która grozi za dokonanie (a także za usiłowanie) danego typu przestępstwa.
Wśród ogółu typów przestępstw i ich odmian, spenalizowanych w Kodeksie karnym, ustawodawca przewidział karalność stadium przygotowania m.in. w przypadku udziału w zbrodni przeciwko ludzkości (art. 126c § 2 w zw. z art. 118a § 1 i 2 kk), uszkadzania lub zabierania mienia albo dobra kultury (art. 126c § 2 w zw. z art. 125 kk), zamachu na niepodległość lub zamachu stanu (art. 127 § 2 kk), handlu ludźmi (art. 189a § 2 kk, wzięcia lub przetrzymywania zakładnika (art. 252 § 3 kk), fałszerstwa dokumentów (art. 270 § 3 kk) czy prania brudnych pieniędzy (art. 299 § 6a kk). Analiza powyższych przypadków karalności przygotowania wskazuje, że jest ona wprowadzana odnośnie do najgroźniejszych typów przestępstw. Ma to miejsce tylko wtedy, gdy ich popełnienie jest niemożliwe bez wcześniejszego przygotowania.
Niekaralność dobrowolnego odstąpienia od przygotowania
Zgodnie z art. 17 § 1 kk nie podlega karze za przygotowanie, kto dobrowolnie od niego odstąpił. W szczególności zniszczył przygotowane środki lub zapobiegł skorzystaniu z nich w przyszłości. W razie wejścia w porozumienie z inną osobą w celu popełnienia czynu zabronionego, nie podlega karze ten, kto nadto podjął istotne starania zmierzające do zapobieżenia dokonaniu.
Aktualny jest pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z 4 sierpnia 1971 r. (sygn. I KR 82/71), iż: Odstąpienie od przygotowania nie może ograniczyć się jedynie do sfery psychiki sprawcy, lecz musi znaleźć odbicie w okolicznościach faktycznych, wskazujących na to, że sprawca nie tylko sam nie chce skorzystać z dokonanych czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania przestępstwa, lecz również na to, że sprawca zapobiegł skorzystaniu z tych czynności przez inne osoby, z którymi wszedł w porozumienie w celu dokonania przestępstwa, lub które bez porozumienia z nim mogłyby z nich skorzystać. Tak samo orzekł Sąd Najwyższy w swym wyroku z 11 kwietnia 2019 r. (sygn. V KK 162/18).
Brak karalności za usiłowanie, uzasadniony czynnym żalem, nie odradza karalności za przygotowanie (art. 17 § 2 kk). Wyłączenie karalności za usiłowanie ze względu na dobrowolne odstąpienie od czynu albo zapobieżenie skutkowi przestępnemu nie może prowadzić do karalności za czynności przygotowawcze. Odpowiedzialność za przygotowanie jest subsydiarna w stosunku do odpowiedzialności za usiłowanie. Wchodzi bowiem w grę tylko wtedy, gdy nie zachodzi odpowiedzialność za usiłowanie. Gdy nastąpi już etap usiłowania, to odpowiedzialność za przygotowanie nie wchodzi w grę także wtedy, gdy usiłowanie z powodu dobrowolnego odstąpienia od czynu lub zapobieżenia skutkowi pozostaje bezkarne.
