Rodzaje mandatów karnych
W postępowaniu mandatowym, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, funkcjonariusz uprawniony do nakładania grzywny w drodze mandatu karnego może ją nałożyć wtedy, gdy schwytano sprawcę wykroczenia na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia lub stwierdzi popełnienie wykroczenia, w szczególności za pomocą przyrządu kontrolno-pomiarowego lub urządzenia rejestrującego, a sprawca nie został schwytany na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem, i nie zachodzi wątpliwość co do sprawcy czynu. Jakie wyróżniamy rodzaje mandatów karnych?
Trzy rodzaje mandatów karnych
Zgodnie z art. 98 § 1 ustawy Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (dalej jako „kpsw”), w postępowaniu mandatowym można nakładać grzywnę w drodze mandatu karnego:
- wydawanego ukaranemu po uiszczeniu grzywny bezpośrednio funkcjonariuszowi, który ją nałożył (czyli tzw. mandat gotówkowy);
- kredytowanego, wydawanego ukaranemu za potwierdzeniem odbioru;
- zaocznego (wystawiany w razie stwierdzenia faktu popełnienia wykroczenia pod nieobecność sprawcy).
W literaturze przyjmuje się, że mandat karny jest władczym oświadczeniem woli organu procesowego niebędącym orzeczeniem. Zalicza się do rozstrzygnięć procesowych (obok wyroku oraz postanowienia i zarządzenia). Mandat karny jest sui generis zastępczym rozstrzygnięciem o odpowiedzialności jednostki. Dotyczy jej praw i wolności (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2014 r., sygn. K 23/13).
Mandat gotówkowy
Mandatem karnym, o którym mowa w art. 98 § 1 pkt 1 kpsw, może być nałożona grzywna jedynie wobec osoby czasowo przebywającej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub niemającej stałego miejsca zamieszkania albo pobytu (art. 98 § 2 kpsw). Mandat gotówkowy wydawany jest ukaranemu po uiszczeniu grzywny bezpośrednio funkcjonariuszowi, który ją nałożył.
Również „chwila uiszczenia” decyduje o tym, że mandat staje się prawomocny. Zgodnie z § 5 ust. 2 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (dalej jako „rozporządzenie”), sprawca wykroczenia potwierdza przyjęcie mandatu karnego uiszczanego w gotówce, składając czytelny podpis na odcinku „C” formularza. Przy jego wykorzystaniu nakłada się grzywnę w drodze mandatu karnego.
Z kolei przepis § 6 ww. rozporządzenia precyzuje, iż przed potwierdzeniem przez sprawcę wykroczenia przyjęcia mandatu karnego gotówkowego funkcjonariusz nakładający grzywnę powinien udzielić sprawcy wykroczenia pouczenia. Stanowi o tym art. 97 § 3 kpsw (o odmowie przyjęcia mandatu i o skutkach prawnych takiej odmowy).
Mandat kredytowy
Mandatem karnym kredytowym może być nałożona grzywna jedynie wobec osoby innej niż wymieniona w § 2 albo mającej miejsce stałego zamieszkania lub pobytu na terytorium innego niż Rzeczpospolita Polska państwa członkowskiego Unii Europejskiej (art. 98 § 3 kpsw). Mandat powinien zawierać pouczenie o obowiązku uiszczenia grzywny w terminie 7 dni od daty przyjęcia mandatu. Musi się również tutaj znaleźć informacja dotycząca skutków nieuiszczenia grzywny w terminie. Staje się on prawomocny z chwilą pokwitowania jego odbioru przez ukaranego. Przepis § 6 ww. rozporządzenia precyzuje, iż pouczenie, o jakim stanowi art. 97 § 3 kpsw, powinno mieć miejsce przed potwierdzeniem przez sprawcę wykroczenia przyjęcia mandatu karnego. Mandat karny kredytowy staje się prawomocny z chwilą pokwitowania jego odbioru przez ukaranego.
Mandat zaoczny
Mandatem karnym zaocznym można natomiast nałożyć grzywnę w razie stwierdzenia wykroczenia, którego sprawcy nie zastano na miejscu jego popełnienia, gdy nie zachodzi wątpliwość co do osoby tego sprawcy (art. 98 § 4 kpsw). Mandat ten:
- pozostawia się w takim miejscu, aby sprawca mógł go niezwłocznie odebrać, albo
- doręcza się sprawcy.
Mandat karny zaoczny powinien wskazywać, gdzie w terminie 7 dni od daty jego wystawienia ukarany może uiścić grzywnę. Powinien także informować o skutkach jej nieuiszczenia w tym terminie. Mandat karny zaoczny staje się prawomocny z chwilą uiszczenia grzywny we wskazanym miejscu i terminie. Siedmiodniowy termin uiszczenia grzywny ma charakter prekluzyjny. Oznacza to, że czynność dokonana po jego upływie jest bezskuteczna. Uiszczenie grzywny po upływie 7 dni od daty wystawienia mandatu karnego zaocznego nie powoduje, że staje się on prawomocny. Przez co nie stwarza to powagi rzeczy osądzonej. Kwota uiszczonej grzywny podlega zwrotowi. W takiej sytuacji stanowi bowiem świadczenie nienależne (J. Lewiński, Mandat …, s. 31–32).