Rodzaje utworów w świetle prawa autorskiego

Przedmiotem prawa autorskiego są nie tylko całkowicie niezależne utwory. Interesując się tą dziedziną prawa, z pewnością spotkasz na swojej drodze utwory współautorskie, utwory zbiorowe (jak również zbiory utworów), utwory zależne i utwory posiadające zapożyczenia.

Utwór zależny (rodzaje utworów w prawie autorskim)

Utworem zależnym nazywamy taki utwór niesamoistny, który stanowi opracowanie cudzego utworu. Tak więc, utwór zależny nie może powstać, jeżeli wcześniej inny twórca nie powołał do życia utworu pierwotnego (macierzystego), który następnie Ty – jako twórca – wykorzystasz do stworzenia własnego utworu. Dlatego właśnie jest on „zależny”.

W praktyce wygląda to tak, że bierzesz z innego dzieła treść (częściowo także formę), dodajesz do niej swoją osobistą twórczość, jak również rozszerzasz formy jej komunikowania. Najważniejsza więc będzie przesłanka twórczości, którą w ostatecznej sytuacji rozstrzygnie sąd, jak np. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi (sygn. akt I ACa 543/13).

Tak jak zapewne zauważyłeś, istotą utworu zależnego jest więc twórcza ingerencja w cudzą pracę, prowadząca do powstania nowego utworu. Ta „zależność” ujawnia się w stosunkach wewnętrznych pomiędzy autorami obydwu dzieł.

Ważne! Kształtowanie zewnętrznych stosunków prawnych, tj. wykonywanie praw zależnych, jest uzależnione od zezwolenia autora pierwotnego. Pamiętaj, że utwór pierwotny nie jest tym samym co jego opracowanie. Szerzej ten temat nakreślił Sąd Apelacyjny w Warszawie (sygn. akt VI ACa 1845/13).

Nie ma uniwersalnego miernika określającego, czy utwór jest już „zależny”. Dzieje się tak ze względu na bogactwo i zróżnicowanie przejawów twórczej działalności. Przykładem może być chociażby wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu (sygn. akt I ACa 852/13). Czytając go, dowiesz się m.in., że „zastosowana przez autora inna od pierwowzoru technika artystyczna, znacząco odmienna od wykorzystanej we wzorze, przemawia za uznaniem ilustracji za utwory zależne”.

Każdy przypadek więc będzie badany indywidualnie. Z pewnością dobra argumentacja zwiększa Twoje szanse na pozytywne rozpatrzenie sprawy. Jeżeli więc potrzebujesz pomocy z prawa własności intelektualnej, lub też po prostu nie masz czasu zajmować się prawniczymi aspektami – napisz do mnie!

Przykłady utworów zależnych

W art. 2 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej jako: PrAut) ustawodawca wskazał, że opracowanie cudzego utworu jest przedmiotem prawa autorskiego. Utwór pierwotny nie może jednak ponieść z tego powodu żadnego uszczerbku. Aby utwór zależny stał się przedmiotem prawa autorskiego, musi spełnić przesłanki zawarte w art. 1 ust. 1 PrAut. Twórca utworu zależnego posiada zarówno autorskie prawa osobiste, jak również autorskie prawa majątkowe.

Większość z nas jest wzrokowcami, z pewnością łatwiej będzie Ci zrozumieć, czym jest utwór zależny, jeżeli zobaczysz, jak działa w praktyce. Utworem zależnym będzie więc:

• tłumaczenie (np. książki),
• przeróbka (np. piosenki – tzw. music cover),
• adaptacja (np. filmowa),
• streszczenie (np. lektury szkolnej),
• edycje krytyczne,
• nagranie spektaklu (lub też innego widowiska),
• aranżacja muzyczna,

Aranżację muzyczną stanowi ogół czynności twórczych i technicznych związanych z rozwinięciem utworu muzycznego i nadaniem mu nowego obrazu dźwiękowego. Przykładem aranżacji może być „średniowieczne” wykonanie popularnej dziś piosenki Vicetone & Tony Igy – Astronomia.

Film ten nie jest mojego autorstwa. Prawa do niego posiadają jedynie jego twórcy. W mojej pracy stanowi on jedynie edukacyjny przykład pozwalający Ci lepiej zrozumieć przekazywaną przeze mnie wiedzę.

Utwór zależny a zgoda twórcy utworu pierwotnego

Rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, w której autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły (sygn. akt I ACa 490/13). Takie zezwolenie może zostać udzielone zarówno w sposób wyraźny („Tak, możesz korzystać z mojej pracy”) lub też dorozumiany – złożone poprzez pewne zachowanie, które w danym kontekście sytuacyjnym pozwala odczytać wolę twórcy.

Zazwyczaj zezwoleń udziela się poprzez zawarcie tzw. umowy licencyjnej (wyłącznej lub niewyłącznej, zawsze odpłatnej) pomiędzy twórcą utworu pierwotnego a twórcą opracowania. Samo zawarcie takiej umowy dot. rozpowszechniania lub rozporządzania utworem pierwotnym może być przeniesieniem prawa lub też udzieleniem upoważnienia na korzystanie z utworu.

Ważne! Twórca utworu pierwotnego może cofnąć zezwolenie, jeżeli w ciągu pięciu lat od jego udzielenia opracowanie nie zostało rozpowszechnione. Wypłacone twórcy wynagrodzenie nie podlega zwrotowi.

Charakter prawa zależnego

Zdaniem Sądu Najwyższego prawa zależne mogą mieć zarówno charakter majątkowy i osobisty, jak również osobisto-majątkowy. Tak np. uprawnienie twórcy do udzielania zezwolenia na przeróbkę jego dzieła ma charakter mieszany, osobisto-majątkowy. Dlaczego? Każda przeróbka może pomniejszyć lub powiększyć wartość utworu pierwotnego, a także może ukształtować opinię odbiorców na jego temat (sygn. akt III CZP 40/67).

Utwór inspirowany (rodzaje utworów w prawie autorskim)

Utwór inspirowany jest utworem samoistnym. Nie polega więc na przejęciu jakiegokolwiek wkładu twórczego, a co za tym idzie – nie zawiera elementów innych utworów. Innymi słowy, za opracowanie (utwór zależny) nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem. Zanim przejdę dalej, wprowadzę Cię w definicję prostym przykładem.

Po lewej stronie widzisz portret papieża Innocentego X, autorstwa Diego Velazqueza, po prawej zaś masz obraz pt. „Krzyczący Papież”. Autorem tego drugiego dzieła jest Francis Bacon.

Jak zapewne zauważyłeś, istotą utworu inspirowanego jest jego powstanie w wyniku tzw. „pobudki twórczej” spowodowanej zetknięciem się z utworem inspirującym. Pamiętaj, że zaczerpnięcie samego wątku cudzego utworu nie wymaga zgody autora dzieła inspirującego., w związku z czym korzystanie z cudzego pomysłu nigdy nie będzie opracowaniem (utworem zależnym).

Ważne! Elementy utworu inspirującego mogą być rozpoznawalne w utworze inspirowanym, jednakże nie mogą być dominujące. Tak np. zapożyczenie cudzej postaci bądź jej określenia uzasadnia kwalifikację utworu jako powstałego w wyniku inspiracji cudzym utworem, chyba że przejęcie to stanowi zasadniczą istotę dzieła inkorporującego (sygn. akt I CSK 539/13).

Utwór współautorski (rodzaje utworów w prawie autorskim)

Utworem współautorskim będzie utwór stanowiący rezultat pracy dwóch lub też większej liczby twórców. Istotnym jest, by każdy z nich wniósł wkład w jego powstanie i brał czynny udział we współdecydowaniu o ostatecznym kształcie dzieła. Dzieło to zaś musi stanowić spójną całość.

Biorąc powyższe pod uwagę, mogę stwierdzić, że najważniejszą przesłanką decydującą o tym, czy dany utwór będzie współautorskim, jest wspólna działalność twórcza. Analogicznie do tego, współtwórcą nie będzie osoba, której współpraca nie miała charakteru twórczego, a jedynie pomocniczy. Nie ma znaczenia, że pomoc ta wymagała fachowej wiedzy, zręczności, czy też inicjatywy osobistej (sygn. akt II CR 575/71).

Na przełomie wielu lat Sąd Najwyższy określił, że nie stanowi wkładu twórczego, a co za tym idzie nie prowadzi do współtwórczości, następujący stan rzeczy:

• redakcyjne opracowanie cudzego utworu, przejrzenie tłumaczenia czy dodanie komentarza krytycznego, filologicznego czy porównawczego (sygn. akt II CR 666/69),
• wprowadzenie do podręcznika akademickiego poprawek niemających charakteru merytorycznego, a będących poprawkami stylistycznymi lub korektorskimi (sygn. akt V CK 391/02),
• samo przejrzenie tłumaczenia utworu poetyckiego (sygn. akt II CR 666/69),
• samo dostarczenie materiałów do reportażu (sygn. akt 330/71),

Prof. Janusz Bart i prof. dr hab. Ryszard Markiewicz w jednym ze swoich komentarzy do PrAut podkreślili także, że „z istoty utworu literackiego będącego reportażem wynika, że jego twórcą jest ten, kto zebrał i opracował materiał będący przedmiotem reportażu”.

Cechy charakterystyczne utworu współautorskiego

W podręczniku prof. Joanny Sieńczyło-Chlabicz znajdziesz zaś przesłanki powstania dzieła współautorskiego:

• praca twórcza więcej niż jednego twórcy,
• twórcza praca autorów nie musi być wspólna ani równoczesna,

Pamiętaj jednak, że powinna zachodzić między nimi taka relacja, w której praca każdego z nich nie doprowadziłaby do stworzenia samodzielnego dzieła (sygn. akt V CSK 180/13).

• istnieje porozumienie współtwórców obejmujące przynajmniej faktyczny zamiar stworzenia wspólnego utworu i jego materializacji.

Ważne! Sąd Najwyższy stwierdził, że nie można wykluczyć, iż wspólne dzieło powstanie także mimo braku porozumienia pomiędzy twórcami. Dotyczy to w szczególności sytuacji, w której jedna osoba rozpoczęła pracę nad dziełem, następnie od niej odstąpiła, a rozpoczęte dzieło dokończyła – w sposób twórczy – inna osoba. W takich sytuacjach należy uznać, że obu tym osobom przysługują łącznie prawa autorskie (sygn. akt I CR 434/79). Prof. dr hab. Jan Błeszyński w swojej pracy pt. Pojęcie dzieła współautorskiego podkreślił, że taki przypadek powinien być rozwiązany w ramach konstrukcji praw zależnych

Rodzaje utworów współautorskich

Utwory współautorskie dzielą się na dwa rodzaje. Pierwszym z nich są utwory współautorskie rozłączne, czyli składające się z wkładów poszczególnych twórców nadających się do samodzielnej eksploatacji (np. melodia i słowa piosenki, informacja i fotografia ją przedstawiająca, itd.) Drugim zaś są utwory współautorskie nierozłączne, których wkładów nie można wyodrębnić (np. I i II rozdział tej samej powieści).

Wspólność prawa autorskiego a utwór współautorski

Zgodnie z art. 9 PrAut, współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. Domniemywa się, że wielkości udziałów są równe. Każdy ze współtwórców może żądać określenia wielkości udziałów przez sąd na podstawie wkładów pracy twórczej. Wspólność prawa autorskiego powstaje więc z mocy prawa w momencie ustalenia wspólnego utworu. Zdaniem Sądu Najwyższego nie ma znaczenia, czy da się w nim wyróżnić i wyodrębnić części stworzone przez poszczególnych twórców. Nieistotnym jest również fakt, czy części te nadają się do samodzielnej eksploatacji (sygn. akt I ACa 489/14). Znaczy to tyle, że wspólność prawa autorskiego przysługuje zarówno dla utworów współautorskich rozłącznych, jak i utworów współautorskich nierozłącznych.

Wielkości udziałów współtwórców są ustawowo zrównane, jednakże sąd może to zmienić. Wkład współautorski nie musi być równy, jeżeli chodzi o:

• rozmiar (wielkość),
• sposób wyrażenia,
• charakter,
• ekwiwalentną wartość (sygn. akt V CSK 180/13).

Tak więc wielkość udziałów przysługujących współtwórcom może być zależna od ich nakładu pracy (wydatków i ciężarów związanych ze wspólnym prawem autorskim). Otrzymywane przez współtwórców pożytki, takie jak np. wynagrodzenie z tytułu eksploatacji i zobowiązania, czy też takie jak np. wielkość odszkodowania z tytułu naruszenia wspólnego prawa, mogą być różne.

Ważne! Skorzystanie z domniemania równości udziałów twórców w dziele wspólnym jest uzasadnione, gdy upływ czasu pomiędzy powstaniem dzieła a określaniem wielkości udziałów uniemożliwia ustalenie wkładu twórczego poszczególnych osób (sygn. akt V CK 250/02).

Wspólność prawa autorskiego a cały utwór

W ust. 3 przytoczonego już art. 9 PrAut możesz przeczytać, że do wykonywania prawa autorskiego do całości utworu potrzebna jest zgoda wszystkich współtwórców. W przypadku braku takiej zgody każdy ze współtwórców może żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeka, uwzględniając interesy wszystkich współtwórców.

Zgodnie z art. 200 ustawy Kodeks cywilny (dalej jako: kc), wszyscy współuprawnieni powinni współdziałać w zarządzie rzeczą wspólną. Są to tzw. czynności przekraczające zwykły zarząd. Pamiętaj jednak, że każdy ze współtwórców może dochodzić roszczeń z tytułu naruszenia prawa autorskiego do całości utworu bez czekania na reakcję pozostałych. Uzyskane świadczenie przypada wszystkim współtwórcom, stosownie do wielkości ich udziałów. Przykładem takiego działania będzie chociażby samodzielne wystąpienie z pozwem przeciwko osobie, która przywłaszczyła sobie prawo do utworu współautorskiego lub też dodała do niego swoje nazwisko.

Ważne! Do utworów współautorskich stosuje się odpowiednio przepisy kc o współwłasności w częściach ułamkowych, a w szczególności artykuły:

• 200 kc (współdziałanie w zarządzie rzeczą wspólną),
• 203 kc (wystąpienie do sądu o wyznaczenie zarządcy),
• 207 kc (podział przychodów oraz ponoszenie wydatków i ciężarów dotyczących rzeczy wspólnej),
• 209 kc (wykonywanie czynności i dochodzenia wszelkich roszczeń zmierzających do zachowania wspólnego prawa,
• 210-212 kc i art. 220 kc (zniesienie wspólnego prawa).

Utwór połączony (rodzaje utworów w prawie autorskim)

Utworem połączonym będzie utwór powstały z połączenia dwóch lub większej liczby utworów odrębnych. Połączenie odbywa się z woli zainteresowanych twórców w celu wspólnego rozpowszechniania powstałej całości.

Ważne! Utwory połączone są podobne do utworów współautorskich rozłącznych przez wspólną cechę, jaką jest istnienie podzielnych części, posiadających zdolność samodzielnej eksploatacji. Zasadnicza różnica polega jednak na tym, że w przypadku utworów współautorskich rozłącznych mowa o rezultacie wspólnego działania twórców, zaś w przypadku utworów połączonych mamy do czynienia z odrębnymi utworami stworzonymi przez niewspółpracujących ze sobą twórców, jednakże połączonych celem wspólnego rozpowszechniania całości.

Prawo autorskie do utworu połączonego jako całości

Zgodnie z art. 10 PrAut, jeżeli twórcy połączyli swoje odrębne utwory w celu wspólnego rozpowszechniania, każdy z nich może żądać od pozostałych twórców udzielenia zezwolenia na rozpowszechnianie tak powstałej całości, chyba że istnieje słuszna podstawa odmowy, a umowa nie stanowi inaczej.

Ważne! Wykonywanie prawa autorskiego do całości utworu połączonego wymaga zgody wszystkich twórców. Ci sami twórcy mogą jednak niezależnie wykonywać prawa autorskie do swoich utworów, które znajdują się w utworze połączonym. Pamiętaj jednak, że mogą tak robić jedynie wtedy, kiedy nie powoduje to żadnego uszczerbku dla praw pozostałych twórców. Każdy z nich może także samodzielnie dochodzić roszczeń związanych z bezprawną eksploatacją całości. Uzyskane świadczenie nie przypadnie jednak tylko jemu, ale także wszystkim pozostałym twórcom z uwzględnieniem udziału ich utworów w dziele połączonym. Ma tu miejsce odpowiednie stosowanie art. 9 ust. 2, art. 9 ust. 3 i art. 9 ust. 4 PrAut.

Każdy z twórców może żądać zezwolenia na rozpowszechnianie utworu połączonego. Tego rodzaju zezwolenie następuje za pomocą umowy licencyjnej. Rzadko kiedy inni twórcy mający udział w stworzeniu utworu połączonego nie wyrażają swojej zgody. We wspomnianym wyżej art. 10 PrAut możesz przeczytać jednak, że prawo do odmowy przysługuje, gdy:

• przemawiają za tym tzw. słuszne podstawy,
• strony w umowie nie postanowiły inaczej.

Czym są jednak te „słuszne podstawy”? Takimi mogą być np. zbyt niskie wynagrodzenie, odbiegające od przyjmowanego w podobnych przypadkach. O tym jednak w ostateczności zdecyduje sąd.

Utwór zbiorowy (rodzaje utworów w prawie autorskim)

Utworem zbiorowym będzie utwór składający się z samodzielnych „wkładów” wytworzonych przez różnych autorów. Łączy je jednak pewna całość – działalność redaktorska. Polega ona na tym, że redaktor decyduje o wyborze i układzie części, które otrzymał. Tak np. System Prawa Prywatnego Tom XIII Prawo autorskie pod redakcją Janusza Barty.

Innym przykładem układu zbiorowego może być zwykłe czasopismo, takie jak np. Edukacja Prawnicza (EP). Każdy numer jest tak jakby odrębnym utworem współautorskim, jednakże wszystkie z nich są ukształtowane w konkretnym składzie i szacie graficznej. Zapewne zauważysz też stałość w nazewnictwie działów i kolumn. Oczywiście, czasopismo (jak również każdy jego numer) może podlegać zmianom, jednakże ostatecznie i tak układ nie będzie stanowił samodzielnej części utworu zbiorowego, ale jego stały element (sygn. akt V ACa 878/15).

Ciekawostka! Utworem zbiorowym jest także portal internetowy, o czym wspomina Sąd Apelacyjny w Warszawie (sygn. akt I ACa 1145/06).

Komu przysługują prawa autorskie za utwór zbiorowy?

Prawa autorskie osobiste pozostają z twórcą na wieki. Jednakże w stosunku do utworu zbiorowego, całość autorskich praw majątkowych przysługuje wydawcy lub producentowi. Nie musi on zatem uzyskiwać zgody autorów poszczególnych części na dalsze wykorzystywanie ich utworów. Możesz o tym przeczytać w art. 11 PrAut.

Dlaczego tak się dzieje? To właśnie wydawca lub producent:

• występuje z inicjatywą stworzenia utworu zbiorowego,
• wybiera temat i jego główną ideę,
• podejmuje decyzję o przeznaczaniu środków finansowych na stworzenie, opracowanie, opublikowanie oraz dystrybucję,
• pozyskuje sponsorów,
• przygotowuje strukturę organizacyjną,
• koordynuje pracę intelektualną całego zespołu,
• wpływa na ostateczny kształt utworu,
• ponosi ryzyko i odpowiedzialność za ostateczny kształt utworu zbiorowego.

Dzieło zbiorowe w świetle prawa stanowi całkowicie nowy przedmiot praw autorskich. Eliminuje więc z obrotu wszystkie utwory, które się w nim znalazły. Innymi słowy, nie można publikować ich gdzieś indziej w takiej samej połączonej formie. Każdy z twórców może jednak nadal korzystać ze swojej części tego utworu, który stanowi odrębny przedmiot prawa własności (sygn. akt I ACa 1344/11).

Sąd Najwyższy uzasadnił takie stanowisko, podkreślając, że „wkład wydawcy (producenta) w przygotowanie dzieła zbiorowego, który ma nie tylko wymiar finansowy i organizacyjny, lecz często ma charakter własnej pracy twórczej, ryzyko i odpowiedzialność, jakie ponosi wydawca, z którym dzieło jest kojarzone, a także względy praktyczne związane z trudnościami w oznaczeniu twórców poszczególnych wkładów w dzieło zbiorowe”.

Innymi słowy, każdemu z autorów dzieł składających się na utwór zbiorowy przysługują autorskie prawa majątkowe w stosunku do ich części mającej samodzielne znaczenie.

Bibliografia:

Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Marek Bukowski, Damian Flisak, Zbigniew Okoń, Paweł Podrecki, Janusz Raglewski, Sybilla Stanisławska-Kloc, Tomasz Targosz

Prawo własności intelektualnej, Redakcja naukowa: Joanna Sieńczyło-Chlabicz, Monika Nowikowska, Magdalena Rutkowska-Sowa, Zofia Zawadzka

Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego. Tom 13, Redakcja: prof. Janusz Barta, 2017

Prawo autorskie Janusz Barta, Ryszard Markiewicz

Orzecznictwo Sądu Najwyższego