Czym jest roszczenie adhezyjne?

Postępowanie adhezyjne jest jednym z postępowań toczących się w ramach procesu karnego na podstawie powództwa cywilnego wniesionego przez pokrzywdzonego lub inną uprawnioną osobę. Pozwanym w postępowaniu adhezyjnym może być tylko oskarżony. Jakich praw można dochodzić w tym postępowaniu?

Dochodzenie roszczeń wynikających z przestępstwa

Zgodnie z art. 12 ustawy Kodeks postępowania cywilnego (dalej jako „kpc”), roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone w postępowaniu cywilnym albo w wypadkach w ustawie przewidzianych w postępowaniu karnym. Oznacza to, że istnieją dwie dopuszczalne drogi dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa. Będzie to: droga postępowania cywilnego oraz droga postępowania karnego. Co do zasady, nie można dochodzić obu tych roszczeń jednocześnie. Korzystając zarówno z drogi postępowania karnego, jak i cywilnego.

Procedura karna

Wraz z nowelizacją Kodeksu karnego i niektórych innych ustaw z 2015 r. z Kodeksu postępowania karnego (dalej jako „kpk”) usunięto tzw. powództwo adhezyjne (dawne art. 62-70 kpk). Tym samym możliwość dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa sprowadza się do orzekania o obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 46 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”) oraz w ramach świadczenia pieniężnego lub naprawy wyrządzonej przestępstwem szkody w przypadku orzeczenia o zawieszeniu wykonania kary (art. 72 § 2 kk).Dochodzenie roszczeń majątkowych możliwe jest także z urzędu, na podstawie art. 415 kpk. Stanowi on o orzeczeniu nawiązki, naprawienia szkody (w całości lub w części) lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Co istotne, w art. 415 § 1 zd. 2 kpk ustanowiono tzw. klauzulę antykulumacyjną. Zgodnie z nią nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono.

Naprawienie szkody, zadośćuczynienie w przepisach kodeksu karnego

Zgodnie z art. 46 kk, w razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się. Jeżeli orzeczenie rzeczonego obowiązku jest znacznie utrudnione, sąd może zamiast niego orzec nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego. W razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa może natomiast orzec nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.Co istotne, w myśl art. 46 § 3 kk, orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia albo nawiązki nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.

Zasądzenie naprawienia szkody w całości – zamknięcie drogi cywilnej

Wątpliwości może budzić sytuacja, w której – na podstawie art. 46 § 1 kk – sąd w toku postępowania karnego zasądzi na rzecz pokrzywdzonego naprawienie szkody w całości. Orzeczenie takie jest poprzedzone koniecznością dokonania ustalenia (zgodnie z przepisami prawa cywilnego) wysokości szkody. Oznacza to, że w sytuacji, gdy sąd orzeka o konieczności naprawienia szkody w całości, to brak jest podstaw do występowania na drogę postępowania cywilnego z takim roszczeniem.Wystąpienie do sądu cywilnego dopuszczalne jest więc jedynie w przypadku, gdy sąd karny orzeknie naprawienie szkody tylko w części. Wówczas, zgodnie z art. 46 § 3 kk, niezaspokojona część roszczenia o odszkodowanie lub zadośćuczynienie może być dochodzona w drodze postępowania cywilnego. Analogiczne rozwiązanie przewidziano dla nawiązki uregulowanej w art. 46 § 2 kk. Innymi słowy, jeśli szkody lub krzywdy nie zaspokojono na skutek zasądzenia nawiązki w całości, pozostałej części roszczenia można dochodzić przed sądem cywilnym.

Co gdy zasądzona w procesie karnym kwota jest za niska?

Kwestia dopuszczalności dochodzenia w postępowaniu cywilnym roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa w sytuacji, gdy w postępowaniu karnym sąd zasądził już określoną kwotę, która zdaniem poszkodowanego nie wyczerpuje całości jego roszczeń, jest szczególnie problematyczna.W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, iż zasądzenie przez sąd karny „na rzecz powoda cywilnego” tzw. symbolicznej złotówki nie stwarza przeszkody do rozpoznania przez sąd cywilny dalszych roszczeń powoda o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę. Chyba że sąd karny wyraźnie stwierdził w wyroku, iż zasądzenie tej złotówki wyczerpuje w całości roszczenie z tego tytułu (uchwała Sądu Najwyższego z 24 listopada 1966 r., sygn. III CZP 91/66; postanowienie Sądu Najwyższego z 23 listopada 1966 r., sygn. III CR 245/66 oraz uchwała Izby Karnej Sądu Najwyższego (7) z 17 marca 1965 r., sygn. VI KO 14/64). Stanowisko to wydaje się słuszne. Co do zasady bowiem do właściwości sądów karnych nie należy ustalanie wysokości szkody. O ile nie ma ona zasadniczego znaczenia dla odpowiedzialności karnej.

Postępowanie cywilne

Zgodnie z art. 11 kpc, ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Oznacza to, że – co do zasady – nie ma przeszkód do dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających z osądzonego przestępstwa w postępowaniu cywilnym. Szczególnie w sytuacji, gdy odpowiedzialność cywilna przestępcy (będącego sprawcą szkody) nie została w całości ani prawidłowo osądzona w wypadkach ustawowo przewidzianych w postępowaniu karnym (art. 12 kpc; wyrok Sądu Najwyższego z 9 maja 2019 r., sygn. III PK 47/18). Co więcej, osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną (art. 11 zd. 2 kpc).

Zabezpieczenie roszczenia cywilnego

Zgodnie z art. 731 kpc, zabezpieczenie nie może zmierzać do zaspokojenia roszczenia. Chyba że ustawa stanowi inaczej. W postępowaniu karnym o tak rozumianym „roszczeniu” można mówić w zasadzie tylko w odniesieniu do obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia (art. 46 § 1 kk) czy nawiązki (art. 46 § 2 kk). Nie dotyczy to natomiast zabezpieczenia wykonania kary (grzywny) czy środka karnego (świadczenia pieniężnego) albo kompensacyjnego o charakterze penalnym (przepadek przedmiotów czy korzyści majątkowej). O ile bowiem instytucje przewidziane w art. 46 § 1 i 2 kk stanowią w istocie przeniesienie roszczeń o charakterze cywilnym (co wynika pośrednio także z treści art. 12 kpc), o tyle skutkujące dolegliwością majątkową kary czy środki karne mają sensu stricto penalny, publicznoprawny charakter (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 8 marca 2017 r., sygn. II AKz 139/17).