Czym jest rozwód międzynarodowy?

Rozwód międzynarodowy wymaga przede wszystkim kolejności ustalenia prawa właściwego. Nie wszystkie systemy prawne zezwalają bowiem na rozwiązanie małżeństwa. Co więcej, w różnych krajach mamy do czynienia z różnymi przesłankami dopuszczalności rozwodu.

Pojęcie i sposób rozwiązania małżeństwa

Rozwiązaniem małżeństwa jest jego ustanie za życia obojga małżonków w wyniku zdarzenia prawnego określonego przez prawo właściwe. Takim zdarzeniem prawnym jest w polskim prawie merytorycznym konstytutywne orzeczenie sądowe wydane w sprawie o rozwód (art. 56 i n. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, art. 425 i n. Kodeksu postępowania cywilnego).

Rozpoznawanie takich spraw należy w Polsce do właściwości rzeczowej sądów okręgowych (art. 17 pkt 1 k.p.c.). Również w wielu państwach obcych rozwiązanie małżeństwa następuje na podstawie decyzji (aktu władzy) organu państwowego w postaci orzeczenia wydanego przez sąd albo inny właściwy organ.

Jeżeli prawo właściwe stanowi, że do rozwiązania małżeństwa dochodzi w wyniku wydania orzeczenia albo innego aktu władzy, prawo to jednocześnie wskazuje organ powołany do rozpoznania sprawy i reguluje jego kompetencje. Oczywiście możliwe są sytuacje, gdy do rozwiązania małżeństwa jest właściwe określone prawo obce, sprawa rozwodowa jest zaś rozpoznawana w Polsce. W takich wypadkach polski sąd niejako zastępuje sąd państwa obcego. Podobną regułę należy odnieść również do sytuacji, gdy według prawa obcego rozwiązanie małżeństwa należy do kompetencji innego niż sąd organu władzy (np. organu administracyjnego), a nawet do kompetencji sądu wyznaniowego.

Przeczytaj również:
Rozwód, separacja i ustanie małżeństwa

Wspólne prawo ojczyste

Zgodnie z art. 54 ust. 1 ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe (dalej również jako „p.p.m.”) rozwiązanie małżeństwa podlega wspólnemu prawu ojczystemu małżonków z chwili żądania rozwiązania małżeństwa. Jest to podstawowa zasada. Zawsze stosuje się ją w pierwszej kolejności. Statut rozwiązania małżeństwa jest więc niezmienny. Wyznacza go chwila wystąpienia z żądaniem rozwodu. Może to być w szczególności chwila wystąpienia z żądaniem do sądu albo innego właściwego organu bądź też złożenia oświadczenia woli odpowiedniej treści. W wypadku ustalenia prawa właściwego jest zasadą stosowanie do rozwiązania małżeństwa wspólnego prawa ojczystego. Regulacja ta odpowiada zasadzie równouprawnienia małżonków.

Rozwiązanie małżeństwa osób będących obywatelami polskimi podlega prawu polskiemu. Choćby byli oni jednocześnie obywatelami obcego państwa. Stanowi o tym art. 2 ust. 1 p.p.m. Jeżeli małżonkowie są obywatelami obcego państwa, stosuje się w rozważanym zakresie ich wspólne prawo ojczyste. Będzie to zatem prawo tego państwa, którego są obywatelami. Należy dodać, że cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega, jako prawu ojczystemu, prawu tego z nich, z którym jest najściślej związany (art. 2 ust. 2 p.p.m.).

Wspólnym prawem ojczystym małżonków w rozumieniu art. 54 ust. 1 p.p.m. może być prawo obce w sytuacji, gdy jeden z małżonków jest wprawdzie obywatelem polskim, ale prawo ojczyste drugiego z małżonków uznaje ich oboje za swoich obywateli (art. ust. 3 p.p.m.).

Brak wspólnego prawa ojczystego – rozwód międzynarodowy

W razie braku wspólnego prawa ojczystego małżonków właściwe jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa miejsce zamieszkania. Może być również tak, że małżonkowie nie mają w chwili żądania rozwiązania małżeństwa wspólnego miejsca zamieszkania. Wówczas stosuje się prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mieli ostatnio miejsce wspólnego zwykłego pobytu, jeżeli jedno z nich ma w nim nadal miejsce zwykłego pobytu. Stanowi o tym art. 54 ust. 2 p.p.m.

Prawo właściwe do rozwiązania małżeństwa (rozwodu) zostało określone w 17 dwustronnych umowach międzynarodowych, zawartych przez Polskę. Umowy te zostały zawarte m.in. z Austrią, Białorusią, Bułgarią, byłą Czechosłowacją (umowa ta zachowuje moc w stosunkach Polski z Czechami i Słowacją), Estonią, Francją, Chorwacją, Litwą i Łotwą. Jest charakterystyczne, że tylko w umowie z Francją została zamieszczona odrębna norma kolizyjna w odniesieniu do separacji. Spośród wielostronnych umów międzynarodowych należy wskazać także na Konwencję o uznawaniu rozwodów i separacji. Została ona sporządzona w Hadze dnia 1 czerwca 1970 r.

Brak okoliczności rozstrzygających

Zgodnie z art. 54 ust. 3 p.p.m. w razie braku okoliczności rozstrzygających o właściwości prawa na podstawie przepisów art. 54 ust. 1 i 2 p.p.m., do rozwiązania małżeństwa stosuje się prawo polskie. Prawo polskie może być też w rozważanych wypadkach właściwe ze względu na odesłanie zwrotne albo klauzulę porządku publicznego (art. 7 p.p.m).

Rozwiązanie małżeństwa

W niektórych państwach rozwiązanie małżeństwa następuje przez dokonanie przez męża czynności prawnej jednostronnej. Przykładem może być w państwach muzułmańskich talak, a w Izraelu rozwód halachiczny – list rozwodowy męża wydany za zgodą żony. Podstawowe zasady porządku prawnego (art. 7 p.p.m., zgodnie z którym prawa obcego nie stosuje się, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej) z reguły nie sprzeciwiają się dokonaniu w Polsce takiej czynności. Trudności z jej skutecznym dokonaniem mogą się jednak pojawiać. Będzie tak np. wtedy, gdy właściwe prawo obce wymaga udziału przedstawiciela obcej władzy lub duchownego.

W nielicznych państwach rozwiązanie małżeństwa jest niedopuszczalne. Jeżeli prawo jednego z takich państw zostanie wskazane jako właściwe do rozwiązania małżeństwa, o tym, czy jego stosowanie w Polsce zostanie wyłączone na podstawie klauzuli porządku publicznego (art. 7 p.p.m.), będą decydować szczególne okoliczności konkretnej sprawy. Będzie to zwłaszcza intensywność jej związania z prawem polskim.

Rozwód międzynarodowy – zastosowanie przepisów w przypadku separacji

Zgodnie z art. 54 ust. 4 p.p.m. wymienione powyżej reguły stosuje się odpowiednio do separacji. Takie rozwiązanie zostało wprowadzone mimo istotnych podobieństw między separacją i rozwodem. Zarówno bowiem przesłanki, jak i skutki separacji są inne niż w wypadku rozwodu (rozwiązania małżeństwa).