Konsekwencje składania fałszywych zeznań
Przestępstwa składania fałszywych zeznań można dopuścić się w postępowaniu sądowym – nie tylko karnym, lecz także cywilnym, w sprawach z zakresu prawa pracy itp., albo też innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy (np. postępowanie administracyjne, podatkowe, dyscyplinarne). Jaką karę za składanie fałszywych zeznań przewiduje polski Kodeks karny?
Fałszywe zeznania
Zgodnie z art. 233 § 1 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”), kto składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (art. 233 § 1a kk).
Ustawodawca zdecydował się więc jednoznacznie uznać zachowanie uczestnika postępowania, polegające na świadomym składaniu fałszywych zeznań i wprowadzania w błąd organu procesowego pomimo pouczenia go o prawie do odmowy składania zeznań lub odpowiedzi na pytania, za czyn zabroniony jako przestępstwo. Tym samym straciła aktualność teza wyrażona w uchwale Sądu Najwyższego z 20 września 2007 r. (sygn. I KZP 26/07). Mówi ona o tym, że nie popełnia przestępstwa fałszywych zeznań (art. 233 § 1 kk), kto umyślnie składa nieprawdziwe zeznania dotyczące okoliczności mających znaczenie dla realizacji jego prawa do obrony (art. 6 ustawy Kodeks postępowania karnego, dalej jako „kpk”).
Co istotne, zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy przez świadka w postępowaniu innym niż sądowe wypełnia znamię czynności sprawczej przestępstwa określonego w art. 233 § 1 kk wtedy, gdy toczy się ono na podstawie ustawy, której przepisy stanowią, że zeznanie świadka służy za dowód w tym postępowaniu i uprawniają zarazem przyjmującego zeznanie do uprzedzenia świadka o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania (postanowienie Sądu Najwyższego z 2 lutego 2004 r., sygn. V KK 168/03).
Prawo odmowy zeznań
Zgodnie z art. 233 § 3 kk nie podlega karze za czyn określony w § 1a ten, kto składa fałszywe zeznanie, nie wiedząc o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytania. Zgodnie z art. 182 § 1 kpk osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań. Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia (art. 182 § 2 kpk).
Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182 § 3 kpk).
Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie. Będzie tak, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (art. 183 § 1 kpk).
Osobą najbliższą natomiast w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (art. 115 § 11 kk).
Także art. 191 § 2 kpk nakłada obowiązek uprzedzenia świadka o możliwości odmowy zeznań lub odpowiedzi na pytanie. Sprawca jedynie wówczas może powoływać się na obawę przed odpowiedzialnością karną, jeżeli stan faktyczny zachodzący w danym wypadku taką obawę usprawiedliwia. Bez względu na to, czy oskarżony, ewentualnie jego najbliższy, w rzeczywistości popełnił przestępstwo, czy też nie.
Konieczność uprzedzenia o odpowiedzialności karnej
Warunkiem odpowiedzialności jest, aby przyjmujący zeznanie, działając w zakresie swoich uprawnień, uprzedził zeznającego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie lub odebrał od niego przyrzeczenie (art. 233 § 2 kk). Nie wystarczy zatem, aby określone postępowanie toczyło się zgodnie z ustawą. Konieczne jest, aby ustawa ta ponadto upoważniała organ prowadzący postępowanie do przyjmowania zeznań pod rygorem odpowiedzialności za fałszywe zeznania. Kompetencja przyjmującego zeznanie stanowi obiektywny warunek przestępności czynu.
Odpowiedzialność biegłego, rzeczoznawcy i tłumacza
Ustawa rozciąga odpowiedzialność karną również na biegłego, rzeczoznawcę lub tłumacza. Jeśli przedstawią oni fałszywą opinię, ekspertyzę lub tłumaczenie mające służyć jako dowód w postępowaniu sądowym lub innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy (art. 233 § 4 kk).
Pojęcie „przedstawia” obejmuje zarówno złożenie (fałszywej) pisemnej opinii, ekspertyzy czy tłumaczenia, jak i wypowiedzenie jej ustnie. W przypadku tłumacza w grę może natomiast wejść dokonanie fałszywego tłumaczenia „na żywo”.
Opinia fałszywa to taka, która jest niezgodna z prawdą. Należy pamiętać, że w art. 233 § 1 kk jest mowa o fałszywych zeznaniach, przez które ustawa rozumie „zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy”. Jak się zdaje, to rozumienie fałszu można również odnosić do art. 233 § 4. Zatem fałszywą opinią byłaby taka, w której jej autor przedstawił nieprawdę albo też prawdę zataił.
Przestępstwo z art. 233 § 4 kk może być popełnione umyślnie. Zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym. Ma charakter indywidualny. Może je bowiem popełnić tylko osoba wskazana w przepisie, a zatem biegły, rzeczoznawca lub tłumacz. Przy czym chodzi zarówno o osoby wpisane na listę biegłych sądowych (tłumaczy) lub rzeczoznawców, jak i o osoby powołane ad hoc do konkretnej sprawy.
Nadzwyczajne złagodzenie kary
Zgodnie z art. 233 § 5 kk sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Może również nawet odstąpić od jej wymierzenia, jeżeli:
- fałszywe zeznanie, opinia, ekspertyza lub tłumaczenie dotyczy okoliczności niemogących mieć wpływu na rozstrzygnięcie sprawy,
- sprawca dobrowolnie sprostuje fałszywe zeznanie, opinię, ekspertyzę lub tłumaczenie, zanim nastąpi, chociażby nieprawomocne, rozstrzygnięcie sprawy.
Uchylanie się od składania zeznań – przestępstwo?
Bezpodstawne uchylenie się od złożenia zeznania nie jest „zatajeniem prawdy” w rozumieniu art. 233 § 1 kk (uchwała Sądu Najwyższego (7) z 22 stycznia 2003 r., sygn. I KZP 39/02).
Nie ponosi odpowiedzialności karnej na podstawie tego przepisu osoba, która przesłuchana została w charakterze świadka wbrew wynikającemu z art. 313 § 1 kpk nakazowi przesłuchania jej jako podejrzanego (uchwała Sądu Najwyższego z 26 kwietnia 2007 r., sygn. I KZP 4/07).