Stany nadzwyczajne – wojenny, wyjątkowy i klęski żywiołowej

Chyba nikt nie powinien mieć wątpliwości, że żyjemy w spokojnych czasach. Od przeszło 30 lat żadna obca siła realnie nam nie zagrażała. Europa jest wolna od wojny totalnej przez najdłuższy okres w swojej historii. Natura również oszczędza nam cierpień. Poza powodzią w 1997 roku możemy również pod tym względem czuć się bezpieczni. Państwo jednak musi być czujne i spodziewać się niespodziewanego. Dlatego swoje miejsce w porządku prawnym mają przepisy o stanie wojennym, stanie wyjątkowym i klęskach żywiołowych. Co w nich znajdziemy?

Prawo tworzone jest głównie na czas pokoju. Jego zadaniem jest normowanie życia codziennego ludzi, stosunków prawnych między podmiotami czy prowadzenia biznesu. Nie można jednak zapominać o tym, że nie zawsze jest spokojnie. Aby uniknąć chaosu w czasie wojny czy katastrof naturalnych, zdecydowano się wprowadzić przepisy o stanach nadzwyczajnych. Uwzględniono to już w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku.

Stany nadzwyczajne w Konstytucji

Podstawowym przepisem jest tutaj art. 228 ust. 1 Konstytucji, w którym przeczytamy, że:

W sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej.

Każdy z wymienionych stanów nadzwyczajnych może być wprowadzony wyłącznie w drodze rozporządzenia, które musi mieć oparcie w przepisach ustawy. Ta ostatnia musi określać zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela w czasie poszczególnych stanów nadzwyczajnych.

Głównym celem wprowadzenia stanu nadzwyczajnego jest zawsze zlikwidowanie niespodziewanych zagrożeń. Należy dążyć do tego, aby został on osiągnięty z zachowaniem stabilnego funkcjonowania państwa. Tutaj warto wspomnieć o narzędziu, dzięki któremu stan chaosu nie może zostać wykorzystany do przejęcia władzy. Chodzi tutaj o art. 228 ust. 5 i 6 Konstytucji, które stanowią, że:

1. W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych.
2. W czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezydenta Rzeczypospolitej, a kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony stan nadzwyczajny.

Stan wojenny

Stan wojenny może być wprowadzony w trzech przypadkach. Mowa o nich w art. 229 Konstytucji. Są to:

• zewnętrzne zagrożenie państwa (spowodowane nie tylko działalnością zbrojną, ale również cyberprzestępczą),
• zbrojna napaść na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
• konieczność zadośćuczynienia zobowiązaniu do wspólnej obrony, które wynika z umowy międzynarodowej.

Stan wojenny wprowadzany jest na mocy rozporządzenia Prezydenta, który działa na wniosek Rady Ministrów. Decydujący głos ma tutaj jednak Sejm, który w ciągu 48 godzin od podpisania rozporządzenia może je uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 2002 roku o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej, stan wojenny może być wprowadzony na całym terytorium państwa albo jego części. Obywatele są o nim informowani za pomocą plakatów wieszanych w miejscach publicznych oraz za pomocą środków masowego przekazu (dziennikarze są zobowiązani do nieodpłatnego podania rozporządzenia do publicznej wiadomości).

Główna zmiana w funkcjonowaniu organów władzy publicznej w czasie stanu wojennego polega na przekazaniu Prezydentowi, Radzie Ministrów oraz Ministrowi Obrony Narodowej kompetencji w zakresie organizowania obrony. Głowa państwa rozdziela zadania, zatwierdza plany operacyjne czy postanawia o stanie gotowości bojowej Sił Zbrojnych RP. Rada Ministrów odpowiada z kolei za administracyjne wykonanie planów wprowadzonych przez Prezydenta. Minister Obrony Narodowej dyryguje natomiast działaniami nadzorczymi czy koordynującymi – ocenia zagrożenia wojenne czy organizuje mobilizacyjne wyposażenie Sił Zbrojnych.

Najważniejsze zmiany w porządku prawnym – z punktu widzenia obywateli – dotyczą praw i wolności człowieka. Są silnie chronione w czasie pokoju, jednak doznają znacznego ograniczenia w stanie wojennym. Zgodnie z art. 18 ust. 2 wspomnianej wyżej ustawy, Rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela określone w rozporządzeniu, o którym mowa w art. 3 ust. 1, powinny odpowiadać charakterowi oraz intensywności zagrożeń stanowiących przyczyny wprowadzenia stanu wojennego, a także zapewniać skuteczne przywrócenie normalnego funkcjonowania państwa.

Wśród wielu ograniczeń opisanych w Rozdziale 4 ustawy warto wyróżnić:

• zawieszenie prawa do strajków pracowników, rolników i studentów,
• zawieszenie prawa do organizowania imprez masowych,
• zawieszenie prawa do zrzeszania się,
• uszczuplenie praw procesowych osób, których działalność zagraża bezpieczeństwu lub obronności państwa (konieczność poddania się przeszukaniu bez nakazu, obowiązek wydania rzeczy na wezwanie odpowiednich organów),
• cenzurę prewencyjną środków masowego przekazu,
• kontrolę zawartości przesyłek i treści korespondencji (w tym telekomunikacyjnych),
• zakaz przebywania w określonych miejscach,
• obowiązek uzyskania zezwolenia na przemieszczanie się w obrębie kraju,
• regulację cen produktów przez państwo,
• zawieszenie prawa do prowadzenia działalności gospodarczej,
• nałożenie na przedsiębiorców dodatkowych zadań, których realizacja jest niezbędna dla bezpieczeństwa lub obronności państwa,
• wprowadzenie zarządu komisarycznego dla przedsiębiorców,
• nałożenie na rolników obowiązku wykonywania świadczeń polegających na dostawach na rzecz określonych podmiotów produktów rolno-spożywczych oraz na uprawie określonych gatunków roślin i hodowli zwierząt,
• nakaz przyjęcia lokatorów do własnego mieszkania,
• ograniczenie ruchu drogowego, powietrznego czy wodnego,
• możliwość zarekwirowania środków transportu,
• możliwość wprowadzenia powszechnego obowiązku wykonywania pracy dla osób między 16. a 65. rokiem życia.

Stan wyjątkowy

Zgodnie z art. 230 Konstytucji, stan wyjątkowy wprowadza się w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. O ile więc stan wojenny dotyczy raczej zewnętrznych ataków, tutaj mamy do czynienia z wewnątrzkrajowymi działaniami zbrojnymi czy cyberprzestępczymi.

Zasady wprowadzania stanu wyjątkowego są analogiczne do tych dotyczących stanu wojennego. Różnica jest taka, że tym razem obowiązuje ograniczenie czasowe. Stan wyjątkowy nie może trwać dłużej niż 90 dni, chyba że zostanie przedłużony maksymalnie i jednorazowo o 60 dni.

Szczegółowe przepisy regulujące stan wyjątkowy znajdziemy w ustawie z dnia 21 czerwca 2002 roku o stanie wyjątkowym. Inaczej niż w przypadku stanu wojennego, tutaj główne kompetencje w zakresie przywracania normalnego stanu rzeczy przypadają Prezesowi Rady Ministrów i wojewodom (jeśli stan nadzwyczajny wprowadzono na obszarze jednego województwa).

Działania w terenie podejmowane są przede wszystkim przez funkcjonariuszy Policji. Wojsko wykorzystywane jest w ostateczności. Policjanci – inaczej niż ma to miejsce w czasie pokoju – mają większą swobodę w korzystaniu z broni palnej. Warunkiem oddania strzału jest jedynie wezwanie do zachowania zgodnego z prawem, uprzedzenie o możliwości użycia broni i oddanie salwy ostrzegawczej. Co więcej, procedurę tę można pominąć w przypadku bezpośredniego zagrożenia dla życia i zdrowia funkcjonariuszy.

Przeczytaj również:
Kiedy policja ma prawo strzelać?

Również i w tym przypadku obywateli dotykają ograniczenia w zakresie ich praw i wolności. Stanowi o tym Rozdział 3 omawianej ustawy. Warto tutaj wspomnieć o:

• zakazie organizowania zgromadzeń, imprez masowych, strajków, akcji protestacyjnych,
• zakazie zrzeszania się,
• prawie pozbawienia wolności bez wyroku osoby mającej ukończone 18 lat (wyjątkowo 17 lat), jeśli zachodzi podejrzenie, że, pozostając na wolności, będzie prowadziła działalność zagrażającą konstytucyjnemu ustrojowi państwa, bezpieczeństwu obywateli lub porządkowi publicznemu albo gdy odosobnienie jest niezbędne dla zapobieżenia popełnienia czynu karalnego lub uniemożliwienia ucieczki po jego popełnieniu,
• zakazie przebywania w określonym miejscu,
• obowiązku uzyskania zezwolenia na przemieszczanie się,
• obowiązku poddania się rozmowie ostrzegawczej na każde wezwanie – dotyczy to osób powyżej 17. roku życia, co do których istnieje podejrzenie, że nie będą przestrzegały porządku prawnego,
• wprowadzeniu cenzury prewencyjnej i kontroli korespondencji.

Stan klęski żywiołowej

Stan klęski żywiołowej jako jedyny wprowadzany jest w czasie pokoju. Potrzeba wydania stosownego rozporządzenia jest tutaj podyktowana zagrożeniem ze strony natury, a nie ludzi. Akt wykonawczy na podstawie ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 roku o stanie klęski żywiołowej wydaje Rada Ministrów. Stan klęski żywiołowej może obowiązywać na terenie nawet niewielkiej części kraju przez okres 30 dni, chyba że o przedłużeniu zdecyduje Sejm.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 1 wspomnianej ustawy, przez klęskę żywiołową należy rozumieć:

katastrofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem

W naszych realiach najbardziej prawdopodobną przyczyną wprowadzenia stanu klęski żywiołowej jest powódź. Ewentualnie mogą być to również ekstremalne opady śniegu. Teoretycznie stosowne rozporządzenie mogłoby obowiązywać obecnie w związku z awarią oczyszczalni ścieków w Warszawie. Zapewne uznano jednak, że z zagrożeniem można poradzić sobie bez konieczności angażowania środków nadzwyczajnych.

Koordynacją działań ratunkowych zajmuje się – w zależności od obszaru objętego stanem nadzwyczajnym – wójt, starosta, wojewoda albo właściwy minister. W zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwaniu uczestniczą: Państwowa Straż Pożarna i inne jednostki ochrony przeciwpożarowej, Policja, Straż Graniczna, Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa, podmioty lecznicze, w tym w szczególności dysponenci jednostek systemu Państwowe Ratownictwo Medyczne, oraz inne właściwe w tych sprawach państwowe urzędy, agencje, inspekcje, straże i służby. Jeśli zajdzie taka konieczność, do pomocy może zostać oddelegowane wojsko.

Również w tym przypadku mamy do czynienia z ograniczeniem wolności i praw człowieka i obywatela. Może ono polegać na:

• nakazie lub zakazie prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju,
• nakazaniu pracodawcy oddelegowania pracowników do dyspozycji organu kierującego działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia,
• całkowitej lub częściowej reglamentacji zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły,
• zakazie okresowego podwyższania cen na towary lub usługi określonego rodzaju,
• obowiązku poddania się badaniom lekarskim, leczeniu, szczepieniom ochronnym oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów,
• obowiązku poddania się kwarantannie,
• obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych bądź innych pomieszczeń,
• nakazie ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, obszarów i obiektów,
• nakazie lub zakazie określonego sposobu przemieszczania się.

Jako że każdy obywatel jest zobowiązany dbać o kraj i jego prawidłowe funkcjonowanie, koordynator działań może również wprowadzić obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych polegających – między innymi – na:

• udzielaniu pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom,
• oddaniu do używania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych,
• udostępnieniu pomieszczeń osobom ewakuowanym,
• przyjęciu na przechowanie i pilnowaniu mienia osób poszkodowanych lub ewakuowanych,
• pełnieniu wart.