Stosowanie kary ograniczenia wolności w czasie pandemii COVID-19

Bez wątpienia kara ograniczenia wolności pełni istotną rolę wychowawczą. Jednak pandemia koronawirusa nie ułatwia jej wykonywania – szczególnie teraz brakuje bowiem miejsc, w których skazani mogą wykonywać prace społeczne. Jak wygląda kwestia stosowania kary ograniczenia wolności w czasie pandemii COVID-19?

Kara ograniczenia wolności 

Zgodnie z art. 53 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 53 z późn. zm., dalej również jako „k.k.w.”), wykonanie kary ograniczenia wolności ma na celu wzbudzenie w skazanym woli kształtowania jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego.

Kara ograniczenia wolności ma charakter nieizolacyjny. Zawiera też w sobie elementy probacyjne ze względu na możliwość orzeczenia obowiązków wskazanych w art. 72 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 z późn. zm., dalej również jako „k.k.”), takich jak przykładowo obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego, poddania się terapii uzależnień czy opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Kara ograniczenia wolności – kiedy może zostać orzeczona?

Kara ograniczenia wolności może zostać orzeczona w przypadku, gdy występuje bezpośrednio w przepisie części szczególnej Kodeksu karnego (czyli gdy przewiduje ją sankcja danego czynu zabronionego). Ponadto kara ta może być orzeczona w sytuacjach takich jak:

• nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 60 § 6 pkt 3 i 4 k.k.),
• przy wymierzeniu tzw. kary mieszanej, składającej się z kary pozbawienia wolności i ograniczenia wolności do lat 2 (art. 37b k.k.);
• na podstawie art. 37a k.k. (jeżeli ustawa przewiduje zagrożenie karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat, można zamiast tej kary orzec grzywnę albo karę ograniczenia wolności);
• jako zamiana kary na podstawie art. 75a § 1 k.k.

Zgodnie z art. 34 § 1a k.k., kara ograniczenia wolności polega na obowiązku wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne. Praca ta jest wykonywana w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym lub na potrąceniu od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd. Potrącenie może zostać orzeczone wobec osoby zatrudnionej, która w okresie, na jaki zostało orzeczone potrącenie, nie może bez zgody sądu rozwiązać stosunku pracy. Wyżej wymienione obowiązki i potrącenie orzeka się łącznie lub osobno (art. 34 § 1b k.k.). Co ważne, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, kara ograniczenia wolności trwa najkrócej miesiąc, a najdłużej 2 lata. 

Formy wykonywania kary ograniczenia wolności

Kara ograniczenia wolności może polegać na wykonywaniu nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne. Sąd decyduje o jej wymiarze, zgodnie z przepisami to od 20 do 40 godzin w miesiącu. Zgodnie z art. 58 § 2a k.k. kary tej nie orzeka się jednak, jeżeli stan zdrowia oskarżonego lub jego właściwości i warunki osobiste uzasadniają przekonanie, że oskarżony nie wykona tego obowiązku. Co istotne, osoba skazana na karę ograniczenia wolności musi odczuwać pewną dolegliwość. Kara ta zawsze wiąże się z zakazem zmiany miejsca pobytu – bez wiedzy i zgody sądu. Sąd bowiem może zezwolić skazanemu na opuszczenie i zmianę miejsca pobytu.

Skazany ma również obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu kary. Z kolei sąd może wobec niego orzec też inne dolegliwości. Alternatywą dla obowiązkowej pracy są potrącenia z wynagrodzenia. Wobec osoby zatrudnionej na etacie sąd może nie stosować przymusu pracy na cele społeczne. Może w to miejsce orzec potrącenia z wynagrodzenia. Potrącenia mogą wynieść od 10 do 25% wynagrodzenia w stosunku miesięcznym. Przeznaczone są na cel społeczny wskazany przez sąd. Co ważne, w okresie odbywania kary skazany nie może bez zgody sądu rozwiązać umowy o pracę.

COVID-19 a kara ograniczenia wolności

Podczas prac nad tarczą antykryzysową 4 zaproponowano zmianę treści przepisu art. 37a k.k., który dotyczył możliwości orzeczenia grzywny albo kary ograniczenia wolności zamiast kary pozbawienia wolności w sytuacji zagrożenia karą do ośmiu lat. Zgodnie ze zmienionymi przepisami sąd może orzec taką zmianę wyłącznie pod warunkiem, że wymierzona kara nie jest surowsza od roku i nie chodzi o sprawców, którzy działali w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego oraz sprawców przestępstw o charakterze terrorystycznym. W praktyce oznacza to zmianę zasad wymierzania kary za większość czynów zabronionych zagrożonych karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat (w tym np. za – art. 152 k.k.). Jest to radykalna zmiana w polskim systemie prawa karnego w zakresie kar grożących sprawcom najróżniejszych przestępstw.

Skutki proponowanych zmian

W razie orzeczenia wobec skazanego kary pozbawienia wolności oraz kary ograniczenia wolności na podstawie art. 37b (lub art. 87 § 2 k.k.), karę ograniczenia wolności kieruje się do wykonania w pierwszej kolejności tylko wtedy, gdy zachodzą przeszkody prawne do niezwłocznego wykonania kary pozbawienia wolności (art. 17a § 1 k.k.w). 

Z kolei jeśli skazany na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania w okresie próby rażąco narusza porządek prawny albo jeżeli uchyla się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku, sąd może (jedynie wtedy, gdy cele kary zostaną w ten sposób spełnione) zamiast zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności zamienić ją na karę ograniczenia wolności w formie obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne.

Przyjmuje przy tym, że jeden dzień kary pozbawienia wolności równa się dwóm dniom kary ograniczenia wolności. Sąd może też zastosować grzywnę, przyjmując, że jeden dzień kary pozbawienia wolności równa się dwóm stawkom dziennym grzywny. Kara ograniczenia wolności nie może trwać dłużej niż 2 lata (zgodnie z art. 75a § 1 k.k.). Zamiany takiej nie stosuje się w określonych wypadkach. Przykładowo: gdy skazany nie wypełnił obowiązku opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.