Czym są świadczenia wzajemne?
Umowa jest wzajemna wtedy, gdy obie strony zobowiązują się, że świadczenie jednej strony ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej.
Zasada jednoczesnego spełnienia świadczeń wzajemnych
Zgodnie z art. 488 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740, dalej również jako „k.c.”) świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia.
Z przepisu tego wynika więc zasada, zgodnie z którą świadczenia z umów wzajemnych muszą być spełnione jednocześnie („z ręki do ręki”). Przyjmuje się, że nie chodzi o dosłowne rozumienie pojęcia „jednocześnie”. Mowa natomiast o bliskim związku czasowym. Żeby uczynić zadość wymogowi jednoczesności, wystarczająca jest gotowość świadczenia przez każdą ze stron (strony są gotowe do spełnienia świadczenia, natomiast samo spełnienie świadczeń nie musi być równoczesne; wyrok Sądu Najwyższego z 20 października 1999 r., sygn. III CKN 390/98).
Z uwagi na specyfikę obrotu bezgotówkowego, w którym trudno byłoby spełnić wzajemne świadczenia jednocześnie, przyjęto, że zobowiązanie niepieniężne powinno być spełnione jako pierwsze. Dłużnik świadczenia pieniężnego musi być zaś przygotowany do niezwłocznego spełnienia tego świadczenia, gdy otrzyma świadczenie niepieniężne.
Świadczenia wzajemne – cena i termin
W odniesieniu do ceny w judykaturze przyjmuje się zasadę, że roszczenie o jej zapłatę staje się wymagalne z chwilą spełnienia przez sprzedającego świadczenia niepieniężnego, chyba że strony oznaczyły w umowie sprzedaży inny termin jej uiszczenia (wyrok Sądu Najwyższego z 2 września 1993 r., sygn. II CRN 84/93; uchwała Sądu Najwyższego z 18 listopada 1994 r., sygn. III CZP 144/94). Jeżeli jedna ze stron spełniła swoje świadczenie (tak pieniężne, jak i niepieniężne), może domagać się spełnienia świadczenia wzajemnego. Z art. 488 k.c. wynika bowiem jednoczesna wymagalność świadczeń.
Jeżeli termin spełnienia żadnego ze świadczeń wzajemnych nie jest oznaczony, zastosowanie ma art. 455 k.c. Zgodnie z nim jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Gdy termin spełnienia jednego świadczenia jest oznaczony, drugie ze świadczeń stanie się wymagalne z uwagi na zasadę z art. 488 § 1 k.c.
Powstrzymanie się od spełnienia świadczenia wzajemnego
Zgodnie z art. 488 § 2 k.c. jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego (a nie – dopóki druga strona nie spełni świadczenia). Jeżeli zatem strona pozostaje w gotowości do spełnienia świadczenia, ale wierzyciel wzajemny nie współdziała (art. 354 § 2 k.c.), to strona niewspółdziałająca pozostaje w zwłoce co do przysługującego jej świadczenia.
Od zasady jednoczesności świadczeń zachodzą wyjątki. Mogą one jednak wynikać wyłącznie z umowy, ustawy, orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu. Praktyka pokazuje, że często strony w umowach zawierają postanowienia dotyczące terminu zapłaty i wymagalności świadczeń, które następują niejednocześnie (wyrok Sądu Najwyższego z 4 stycznia 2012 r., sygn. III CSK 139/11).
Uprawnienie do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia
Z art. 488 § 2 k.c. wynika prawo powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego. Wywodzony z tego prawa zarzut niewykonania świadczenia wzajemnego, który służy realizacji uprawnienia (tzw. exceptio non adimpleti contractus), przysługuje każdej ze stron stosunku prawnego. Jest to zarzut przejściowy (dylatoryjny). Ponieważ strony powinny świadczyć jednocześnie, art. 488 § 2 k.c. uprawnia je do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego. Chodzi o gotowość rzeczywistą. Innymi słowy: możliwość natychmiastowego spełnienia świadczenia. Przepis art. 488 § 2 k.c. ma charakter dyspozytywny. Znajduje zastosowanie, gdy strony umowy wzajemnej inaczej nie postanowią (wyrok Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2008 r., sygn. IV CSK 364/07).
Strona, której przysługuje uprawnienie do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia, może z niego nie skorzystać i domagać się spełnienia należnego jej świadczenia (wyrok Sądu Najwyższego z 22 kwietnia 1970 r., sygn. II CR 74/70).
