System partyjny – czym się charakteryzuje?

System partyjny jest w politologii jedną z trzech kategorii systemów. Dwa pozostałe to system polityczny i wyborczy. 

Systemem politycznym określamy układ wszystkich partii politycznych i organizacji quasi-partyjnych z wyjątkiem „partii kanapowych”, czyli takich które nie uczestniczą w wyborach, stronnictw antysystemowych przeciwstawiających się panującemu porządkowi politycznemu i społecznemu (np. organizacje terorystyczne). 

Na czym opiera się system partyjny?

System partyjny opiera się przede wszystkim na normach, które regulują stosunki między partiami, wewnątrz partii oraz stosunki partii ze strukturami państwowymi, zgodnie z obowiązującym prawem lub zwyczajami. Jednocześnie relacje, jakie formują się wewnątrz partii, jak i pomiędzy nimi, wynikają z ich stosunków przy zdobyciu władzy. Inaczej wygląda sytuacja, gdy dochodzi do walki, inaczej gdy mamy do czynienia ze współpracą. 

System partyjny – funkcje partii politycznych

We współczesnych państwach partie polityczne są bardzo istotnymi elementami. Wynika to z faktu, że pełnią one bardzo wiele funkcji. Najbardziej znaczącą z nich jest sprawowanie rządów. Jednak zanim to się stanie, partie polityczne biorą udział w wyborach. Każda partia ma swój własny program polityczny, dzięki czemu obywatele mają szansę dokonać wyboru. Im większa różnorodność partii, tym większa szansa, że każdy będzie mógł oddać głos, mając pewność, że jego kandydat reprezentuje takie same wartości.

Po wyborach partie polityczne, które otrzymały wystarczająco duże poparcie, by przekroczyć próg wyborczy, zaczynają sprawować rządy. W praktyce oznacza to, że decydują o kierunku polityki państwa. Może się wydawać, że w tym przypadku rolę mają tylko ci, którzy otrzymali najwięcej głosów. Rzeczywiście, mają oni większy wpływ. Jednak nie oznacza to, że partie, które cieszyły się mniejszym poparciem, nie mają znaczenia. Ich rolą jest kontrolowanie działalności rządzących i wskazywanie im błędów. Jedynie dzięki temu można mieć większą pewność, że państwo będzie się rozwijało w dobrym kierunku.

Inne funkcje

Do istotnych zadań partii politycznych należy także kształtowanie opinii i postaw politycznych. Dzięki temu, że partia istnieje, na scenie politycznej jest większa różnorodność. To sprawia, że obywatele mają dostęp do większej ilości informacji. Mogą obserwować różne podejścia do problemów. Przedstawia się im różne wartości i idee. Zapoznają się z programami. To wszystko powoduje, że ostateczna decyzja o poparciu jest dla obywateli znacznie pełniejsza, niż gdyby wybór był ograniczony. Ta funkcja wiąże się częściowo także z inną. Partie mają za zadanie wyrażać interesy obywateli i grup społecznych. W idealnym momencie każdy obywatel powinien mieć poczucie, że jest ktoś, kto reprezentuje jego sprawy na forum publicznym. Ktoś, kto dba o jego sprawy. Pilnuje, by nie podejmowano decyzji, które szkodzą i proponuje dobre rozwiązania. W praktyce obywatele głosują na kogoś, kto możliwie najbardziej odpowiada ich światopoglądowi.

Partia polityczna

Partia polityczna to dobrowolna organizacja członkowska zaliczana do organizacji społecznych. Organizacjami społecznymi są także stowarzyszenia, fundacje czy związki zawodowe. Każda partia ma określony program polityczny. Jego tworzenie jest swego rodzaju propozycją dla obywateli. Kiedy czytają program, pamiętają o tym, że partia obiecuje jego realizację. Jeśli uznają, że jest to dobry pomysł, oddają głos. W wyniku tego partia może zdobyć władzę, a wtedy ma szansę na realizację swoich obietnic.

Oczywiście nie oznacza to, że samo wybranie do organów wyborczych sprawi, że zrealizowanie danego pomysłu na rozwój państwa będzie możliwe. Pamiętajmy, że słowo partia pochodzi od łacińskiego słowa pars, czyli część. I tym w istocie jest – reprezentuje część obywateli. Interesy różnych grup stoją czasami ze sobą w sprzeczności, w związku z tym skuteczne rozwiązanie, jakie proponuje partia A, może być nie do zaakceptowania dla partii B. Co prawda wyborcy pierwszej partii otrzymaliby coś, co bardzo im pomoże. Jednak nie może się to stać kosztem innych. Z tego powodu partie muszą ze sobą dyskutować i starać się wprowadzać takie zmiany, które będą możliwie dobre dla wszystkich.

Względy programowe, czyli ideologiczne

Partie polityczne możemy podzielić na wiele sposobów. Jednym z nich jest klasyfikacja oparta na względach programowych, czyli ideologicznych. Tradycyjnym podziałem jest podział na prawicę i lewicę oraz na konserwatyzm i liberalizm. Zwykle podział następuje na obozy zależne od ideologii, obecnie jednak podział ten występuje bardziej w nazwie i stosowanej retoryce niż w programie. 

Wyróżniamy również partie populistyczne i merytoryczne. Istnieje także możliwość dokonania klasyfikacji poprzez tak zwany podział dwuosiowy. W tym przypadku jedna oś symbolizuje światopogląd (konserwatyzm i liberalizm światopoglądowy), a druga oś to poglądy gospodarcze (leseferyzm i socjalizm).

System partyjny – lewica i prawica

Jest to podział najbardziej rozpoznawalny. Wywodzi się on już z XVIII  wieku. Wtedy we Francji w Stanach Generalnych osoby o różnych poglądach siadały po dwóch stronach sali. Po prawej stronie znajdowali się konserwatywni przedstawiciele arystokracji i kleru. Z kolei po stronie lewej usiedli politycy kojarzący się z postulatami zmian co do ówczesnego porządku.

Lewicowe, prawicowe i centrowe

W związku z tym uznajemy, że partie prawicowe opowiadają się za ochroną tradycyjnych wartości i własności prywatnej oraz z nieufnością podchodzą do zdecydowanych zmian. Ponadto sprzeciwiają się ingerencji państwa w gospodarkę. Są także sceptyczne, jeśli chodzi o koncepcje egalitaryzacji społeczeństwa, czyli zrównywania członków społeczeństwa pod względem ekonomicznym. Mówiąc o partiach lewicowych, myślimy o tych grupach, które popierają zmniejszenie różnic majątkowych w społeczeństwie. Ich postulaty mają na celu także obronę najsłabszych oraz dyskryminowanych grup społecznych. Często są zwolennikami rozwiązań, które stoją w sprzeczności z tradycją. Pragną też świeckiego państwa. Istnieją także partie centrowe, inaczej: partie środka. Te ugrupowania mają poglądy pośrednie. Jednak mimo to zazwyczaj przechylają się na prawą lub lewą stronę. W takiej sytuacji mówimy o centroprawicy lub centrolewicy.

Nieaktualny podział?

Chociaż ten podział przetrwał, to nie da się nie zauważyć, że jest bardzo upraszczający. Przede wszystkim bardzo trudno byłoby wskazać partię, która jest „czysto prawicowa” lub „czysto lewicowa”. Bardzo często dochodzi do sytuacji, w których partia, która określa siebie samą jako prawicową bądź lewicową, od czasu do czasu głosi poglądy, które są zupełnie odmiennie. Wynika to z faktu, że biorąc pod uwagę tylko jeden czynnik, bardzo trudno jest dokonać ścisłego podziału. Idąc dalej, możemy zauważyć, że także partie, które deklarują centrowość, w gruncie rzeczy mają wyraziste poglądy. Sprawia to, że w istocie znajdują się po jednej ze stron. Interesujące jest również to, że systemy totalitarne niekoniecznie się od siebie różnią. Możemy mieć do czynienia ze skrajną ideologią prawicową i skrajną ideologią lewicową. Teoretycznie skoro lewica i prawica są po dwóch stronach, to ich skrajne wersje powinny być jeszcze bardziej sprzeczne. Tymczasem daje się zaobserwować bardzo wiele punktów wspólnych.

Trudności klasyfikacyjne

Najczęściej przywoływaną trudnością klasyfikacyjną jest próba przyporządkowania takich partii jak NSDAP. Część osób uznaje ją za lewicową, akcentując w ten sposób fakt, że była to partia socjalistyczna. Inni zaś stwierdzają, że była prawicowa, gdyż była konserwatywna w sferze obyczajowej. Gdyby był to jedynie problem teoretyczny i klasyfikacyjny, to sytuacja nie byłaby aż tak trudna – w końcu to naturalne w nauce. Jednak w związku z faktem, że akurat ten podział jest bardzo mglisty, bardzo często dochodzi do nadużyć, a one prowadzą do manipulacji. Często bowiem osoby, które reprezentują określoną opcję polityczną, zarzucają drugiej stronie, że jest ona niewłaściwa. Jeśli w takim dyskursie używa się dodatkowo dla wzmocnienia siły argumentów porównania do np. NSDAP, to sytuacja zaczyna się robić coraz bardziej niejasna. Właśnie dlatego zdecydowanie lepiej jest używać innych podziałów.

System partyjny – konserwatyzm i liberalizm

Drugi dość dobrze rozpoznawalny podział dzieli partie na konserwatywne i liberalne. Historia konserwatyzmu jako doktryny zaczyna się w wieku XVIII. Za jego prekursora uznajemy Edmunda Burke. Stworzył on dzieło „Rozważania o rewolucji we Francji”, które zostało opublikowane w 1790 r. Ten tekst uważany jest za pierwszą deklarację konserwatywnych zasad.

Wiek XVIII przyniósł naprawdę bardzo wiele zmian. Pojawiły się nowe idee, takie jak racjonalizm, idea postępu, teoria umowy społecznej czy koncepcja praw człowieka. Doszło również do wielu wydarzeń, które całkowicie zmieniły kształt rzeczywistości. Najważniejszym z nich była z pewnością rewolucja francuska. Zapoczątkowały ją wielkie ideały, jednak nie można zapomnieć, że była to sytuacja, która wstrząsnęła wszystkim i wszystkimi. Konserwatyzm został sformułowany w pewnym sensie jako odpowiedź na te wydarzenia.

Konserwatyzm

Bardzo mocno akcentuje on tradycję. Uznaje, że sprawdzone instytucje oraz ponadczasowe zasady i wartości są kluczowe, by społeczeństwo mogło funkcjonować. Hasła, które są nierozerwalnie związane z tą doktryną, to: hierarchia społeczna, rodzina, autorytet, własność czy religia. Osoby, które głoszą hasła konserwatywne, są przeciwne nagłym zmianom i ostremu zrywaniu z przeszłością. Jest to oczywiste, ponieważ wychodzą oni z założenia, że należy polegać na mądrości pokoleń. Nie można jej zignorować i uznać, że wie się lepiej.

Poglądy

Ponadto konserwatyści zakładają, że człowiek jest z natury istotą niedoskonałą. Oznacza to, że człowiek ma naturalne skłonności do zła. Wynika z tego konieczność ograniczania owych skłonności i kształtowanie właściwych postaw. Czyni się to poprzez wychowanie, religię, edukację i prawo. Siłą rzeczy bardzo silnie krytykują permisywizm. Jest to bezgraniczna tolerancja wobec ludzkich zachowań oraz zostawienie jednostkom wyboru odnośnie do modelu życia. Ostatnią istotną kwestią jest podejście do państwa. Z jednej strony podkreśla się znaczenie silnego państwa. Jednak jednocześnie zwraca się uwagę, że nie powinno ono zbytnio ingerować w sprawy jednostek.

Liberalizm

Za twórcę tej doktryny uznaje się Johna Locke’a. Inne ważne postaci to Charles Louis de Secondat, baron de La Brède et de Montesquieu (Monteskiusz) oraz Adam Smith. W tej doktrynie kluczowe znaczenie ma idea wolności. Wskazuje na to już nazwa – słowo liber pochodzi z łaciny i oznacza „wolny”, „nieskrępowany”. Wolność w ujęciu tej doktryny jest przede wszystkim wolnością negatywną, czyli wolnością od… (w przeciwieństwie do wolności pozytywnej, określanej jako wolność do…). Uznaje się, że każdy człowiek ma prawo podejmować własne decyzje w każdej sferze – politycznej, społecznej, ekonomicznej, moralnej oraz religijnej. Hasła, które są nierozerwalnie związane z tą doktryną to: własność prywatna, tolerancja, racjonalizm, równość wobec prawa.

Poglądy

Liberalizm koncentruje się przede wszystkim na jednostce. Jej dobro stawia ponad dobro ogółu. Jest sceptyczny, jeśli chodzi o kwestie takie jak sprawiedliwość społeczna, szczęście ogółu itp. Wynika to z faktu, że w tej doktrynie społeczeństwo ujmowane jest jako zbiór jednostek. Z kolei każdy człowiek sam najlepiej wie, co jest dla niego dobre. Wie, jak zadbać o siebie i swoje interesy. Zatem rola państwa powinna być zdecydowanie bardziej ograniczona niż w ujęciu konserwatystów. Określa się ją mianem „stróża nocnego”. Państwo powinno chronić wolność oraz własność, a także sprawić, by obywatele byli bezpieczni. Silnie podkreśla się także znaczenie trójpodziału władzy. W kwestiach gospodarczych liberalizm opowiada się oczywiście za gospodarką rynkową. Charakteryzuje się ona tym, że opiera się na wolnej konkurencji. Jej przeciwieństwem jest interwencjonizm państwowy.

System partyjny – podział 

Pośród systemów partyjnych możemy wyróżnić system jednopartyjny, system partii hegemonicznej, system partii dominującej, system dwupartyjny, system dwuipółpartyjny, system dwublokowy, system wielopartyjny oraz system kooperacji partii.

System jednopartyjny charakteryzuje się tym, że w danym państwie władza jest sprawowana jedynie przez członków jedynej legalnej partii politycznej. Tylko ona posiada poparcie. Z kolei jakakolwiek działalność opozycji jest zakazana. System jednopartyjny co do zasady występuje jedynie w państwach autorytarnych. Większość takich partii powstała po zdobyciu przez dane stronnictwo władzy w kraju. Miały one za zadanie scalić poszczególne grupy społeczne o różnych poglądach. Z kolei inne powstały po to, by podporządkować wszystkie elementy jednej dominującej sile.

System partii hegemonicznej i system partii dominującej

System partyjny, w ramach którego istnieje jedna partia posiadająca większość władzy oraz kilka legalnych przybudówek tworzących pozory pluralizmu. Z taką sytuacją mieliśmy do czynienia np. w przypadku państwa bloku wschodniego. 

Z kolei w przypadku systemu partii dominującej występuje wielopartyjność. Jednak mimo to tylko jedna partia jest w stanie wygrać wybory i sprawować władzę. Przykładami takich systemów będą zarówno systemy państw autorytarnych takich jak azerska Partia Nowego Azerbejdżanu albo syryjska Partia Baas Baszara Al Assad, jak również takie, które łączą w sobie tendencje autorytarne wraz z elementami demokracji (lub przynajmniej pozorami), takie jak rosyjska Jedna Rosja Władimira Putina i Dimitrja Miedwiedwiewa. Mogą to jednak być także partie w pełni demokratyczne przy wyborze władzy. Dobrym przykładem może być singapurska Partia Akcji Ludowej oraz Afrykański Kongres Narodowy (RPA).

System dwupartyjny oraz system dwuipółpartyjny 

System dwupartyjny występuje w państwach demokratycznych. Charakteryzuje się polaryzacją poparcia politycznego w danym państwie. Prowadzi to do sytuacji, w której na scenie politycznej są widoczne jedynie dwie partie. W systemie takim inne partie nie są nielegalne, ale ich działalność jest zmarginalizowana. Sprawia to, że zwykle są one małe i silnie zradykalizowane. Systemowi takiemu sprzyja koalicja większościowa, a zatem jednomandatowe okręgi wyborcze. Przykładami takich partii są brytyjskie partie: Partia Konserwatywna i Partia Pracy; oraz amerykańskie: Partia Republikańska i Partia Demokratyczna.  

System dwuipółpartyjny w dużej mierze przypomina system dwupartyjny. Tę kategorię wprowadził Jean Blondel. Zależało mu na precyzyjnym opisie sytuacji, w której dochodzi do takiej rywalizacji politycznej, gdzie występują dwie główne partie oraz trzecia, która nie jest zmarginalizowana. Ma ona zdolność do uzyskania 20% mandatów, a tym samym posiada potencjał koalicyjny. 

Najistotniejszą cechą tego systemu jest to, że żadne z ugrupowań nie jest w stanie rządzić samodzielnie. System ten wymaga, by ta trzecia partia była w stanie przynajmniej z jedną z dwóch większych stworzyć koalicję. Taka partia zwana jest partią obrotową. Dobrym przykładem będą występujące w Niemczech partie CDU i SPD z FDP jako partie obrotowe. 

System dwublokowy i system wielopartyjny

System dwublokowy to system, w którym partie polityczne wchodzą w skład dwóch oddzielnych bloków. Jest on podobny do systemu dwupartyjnego. Różnica polega na tym, że polaryzacja poglądów występuje nie tylko między blokami, ale także wewnątrz bloków. Przykładem systemu dwublokowego są Włochy. Charakteryzuje się także występowaniem w państwie ordynacji proporcjonalnej.

System wielopartyjny jest natomiast charakterystyczny dla państw demokratycznych, w których obowiązuje ordynacja większościowa zwłaszcza przy braku progu wyborczego. Charakteryzuje się zdolnością trzech lub więcej partii do formowania rządu, jak również tworzenia rządu mniejszościowego.  Idealnymi przykładami systemów wielopartyjnych są np. Holandia i Szwecja. W Polsce występuje system wielopartyjny z wyraźną tendencją w stronę systemu dwuipółpartyjnego. 

System kooperacji partii

Ostatnim systemem jest system kooperacji partii. Występuje w państwach demokratycznych, w których w okresie przedwyborczym wprawdzie partie polityczne rywalizują między sobą w okresie przedwyborczym, jednak po nich wszystkie (lub większość z nich) współpracują z sobą, tworząc rząd koalicyjny. Przez cały czas przestrzegają ustaleń międzypartyjnych. Przykładem takiego systemu jest dzisiejsza Szwajcaria. 

Jak się tworzy partię polityczną?

Najważniejsze informacje związane z tworzeniem partii politycznych zostały zawarte w ustawie o partiach politycznych. Jednak warto pamiętać, że najważniejsze ograniczenia pojawiają się już w Konstytucji. W art. 13 czytamy, że:

Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.

Zatem widzimy, że dla funkcjonowania państwa demokratycznego bardzo ważne jest to, by nie powstawały organizacje, które mogą zagrozić jego istnieniu. Jednak poza tym ograniczeniem, nie ma innych. To znaczy – może powstać partia reprezentująca dowolne poglądy, które nie zostały wykluczone przez art. 13 Konstytucji.

Proces zakładania partii

Zgodnie z art. 11 ustawy o partiach politycznych, aby założyć partię polityczną, zgłasza się ją do ewidencji partii politycznych. Prowadzi ją Sąd Okręgowy w Warszawie. Należy podać nazwę, skrót nazwy i określenie adresu siedziby partii politycznej oraz imiona, nazwiska i adresy osób wchodzących w skład organów uprawnionych w statucie do reprezentowania partii na zewnątrz oraz do zaciągania zobowiązań majątkowych. Do zgłoszenia można załączyć wzorzec symbolu graficznego partii politycznej. Ponadto konieczne jest złożenie statutu partii oraz wykazu zawierającego imiona, nazwiska, adresy zamieszkania, numery ewidencyjne PESEL i własnoręczne podpisy popierających zgłoszenie co najmniej 1000 obywateli polskich, którzy ukończyli 18 lat i mają pełną zdolność do czynności prawnych (art. 11).

Sąd Okręgowy dokonuje wpisu partii politycznej do ewidencji niezwłocznie, jeżeli zgłoszenie jest zgodne z przepisami prawa.

Status

Warto pamiętać, że statut partii jest jednym z najważniejszych dokumentów. Zostają w nim zawarte wszystkie kluczowe informacje. Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy o partiach politycznych:

Statut partii politycznej określa jej cele, strukturę i zasady działania, a w szczególności:

1) nazwę, skrót nazwy i siedzibę partii;

2) sposób nabywania i utraty członkostwa;

3) prawa i obowiązki członków;

4) organy partii, w tym organy reprezentujące partię na zewnątrz oraz uprawnione do zaciągania zobowiązań majątkowych, ich kompetencje oraz czas trwania ich kadencji;

5) tryb dokonywania wyboru organów partii i uzupełniania składów tych organów;

6) sposób zaciągania zobowiązań majątkowych, uzyskiwania środków finansowych oraz tryb sporządzania i zatwierdzania informacji o działalności finansowej partii;

7) zasady tworzenia i znoszenia terenowych jednostek organizacyjnych partii;

8) zasady dokonywania zmian statutu;

9) sposób rozwiązania się partii oraz tryb połączenia z inną partią lub innymi partiami.

Członkostwo

Aby zostać członkiem partii politycznej, należy ukończyć 18 lat. Jednak w praktyce jest wiele wyjątków od tej zasady. Przykładowo funkcjonariusz Policji, Rzecznik Praw Dziecka, funkcjonariusz CBA, ABW czy Prezes NIK nie mogą być członkami partii politycznej. Tak samo wygląda sytuacja w przypadku urzędników służby cywilnej. Wynika to z faktu, że mają oni obowiązek rzetelnego i bezstronnego, sprawnego i terminowego wykonywania powierzonych zadań.