Wsparcie rodziny jest niewątpliwie jednym z priorytetów w działalności polityki społecznej. Jej celem jest postęp społeczny i optymalizacja życia. Rodzina jest podstawą społeczeństwa. To bowiem od jej kondycji i odpowiedzialności osób tworzących ją zależy, jak będą funkcjonować w społeczeństwie jej członkowie, wymaga ona zatem szczególnej ochrony. Jak funkcjonuje system wspierania dziecka i rodziny?
Rodzina jest podstawowym środowiskiem funkcjonowania i rozwoju dziecka. Wartość rodziny jest więc wartością bezcenną. Dobrej rodziny w procesie wychowania i wzrastania dzieci nie jest w stanie zastąpić nikt. Właśnie dlatego polityka państwa oraz wszelkie działania instytucji samorządowych i organizacji pozarządowych nakierowane są na pomoc udzielaną rodzinie i w rodzinie. Wiele aktów prawnych określa ich prawa.
Prawa rodziny i prawa dziecka przede wszystkim określa natomiast Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej.
Najważniejszym dokumentem, który określa prawa dziecka jest Konwencja o Prawach Dziecka. Stanowi ona zobowiązanie tego, że państwo podejmie programy i działania na rzecz dzieci zmierzających do wyeliminowania ubóstwa oraz przemocy. Zapewnia ona, że na rzecz równych szans edukacyjnych i rozwojowych dzieci zostały podjęte określone działania. Konwencja określa nie tylko prawa dziecka, ale również prawa i obowiązki rodziców oraz państwa wobec dzieci w sferze pomocy dziecku i rodzinie.
Ale nie jest to jedyny dokument, warto również zapoznać się z innymi.
Aksjologia, według Encyklopedii PWN, to dziedzina filozofii, której przedmiotem są wartości. Przede wszystkim bada ona naturę wartości, ustala normy i kryteria wartościowania oraz hierarchie wartości. W szerokim rozumieniu jest to ogólna teoria wartości.
Najważniejszym filarem, na którym oparte są rozwiązania prawne systemu pomocy dziecku i rodzinie, jest zasada pomocniczości. Zasada ta jest także podstawą aksjologiczną Konwencji o Prawach Dziecka, o czym możemy przeczytać w preambule:
[...] rodzina jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, powinna być otoczona niezbędną ochroną oraz wsparciem, aby mogła w pełnym zakresie wypełniać swoje obowiązki w społeczeństwie [...].
W myśl zasady pomocniczości struktury społeczności wyższej i wyżej zorganizowanej (samorządy, administracje publiczne, państwo) nie powinny podejmować żadnych działań w społeczności niżej, gdy ta społeczność jest w stanie rozwiązać problem samodzielnie. W przypadku rodziny – wspólnoty wyższe powinny uszanować jej autonomię, dopóki jest w stanie radzić sobie sama. Gdy pojawiają się problemy, i rodzina nie jest sama w stanie znaleźć odpowiedniego rozwiązania, powołuje się tzw. subsydiarne stowarzyszenie. Pomoc na tym etapie powinna być realizowana z uwzględnieniem przede wszystkim aktywności i woli zainteresowanych pomocą. Trzecim elementem zasady pomocniczości jest subsydiarna redukcja. To przesłanie dla instytucji pomocy, aby zakończyć wspomaganie, kiedy rodzina jest już w stanie się usamodzielnić.
Kolejną zasadą jest zasada autonomii rodziny:
[...] nikt nie może być narażony na samowolną lub bezprawną ingerencję w jego życie prawne, rodzinę, dom czy korespondencję ani też na bezprawne zamachy na jego cześć i dobre imię. Każdy ma prawo do ochrony prawnej przed tego rodzaju ingerencjami i zamachami [...].
W polskim prawie zasada autonomii rodziny postrzegana jest przez ochronę prawną życia prywatnego, rodzinnego, ochrony czci i dobrego imienia. Jest to również prawo do decydowania o swoim życiu prywatnym.
Karta Praw Rodziny w trafny sposób definiuje zasadę prymatu rodziny:
Rodzice, ponieważ dali życie dzieciom, mają pierwotne, niezbywalne prawo i pierwszeństwo do wychowywania potomstwa i dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych jego wychowawców.
Rodzina ma naturalne prawo i pierwszeństwo w wychowaniu. Gdy rodzina nie wywiązuje się ze swoich obowiązków i narusza dobro dziecka, sąd, na mocy prawa, może interweniować. Do rodziców należy szereg decyzji podejmowanych w sprawie dzieci i nawet podczas gdy zostanie zawieszona lub ograniczona ich władza, nie znosi ona uprawnień do tzw. kierowania potomstwem.
Zasada poszanowania prawa dziecka do życia w rodzinie, z uwzględnieniem prymatu rodziców w wychowaniu dziecka, to zobowiązanie wszystkich uczestników pieczy zastępczej nad dzieckiem do działań na rzecz powrotu do rodziny naturalnej. Realizację tej zasady wyraża się w zobowiązaniu do podtrzymywania przez dziecko więzi emocjonalnych z rodziną oraz prowadzenie działań na rzecz powrotu do rodziny.
Zasada personalizmu jest bardzo ważną zasadą, na której został opart cały system pomocy dziecku i rodzinie. Personalistyczne podejście do dziecka to poszanowanie jego podmiotowości we wszystkich sprawach, które go dotyczą. To również respektowanie prawa do wysłuchania dziecka w toku podejmowanych o nim decyzji.
Kolejną ważną zasadą jest zasada planowania stałości opieki. Rozumiana jest jako zobowiązanie do podjęcia, w możliwie najkrótszym czasie, wiążących decyzji dotyczących przyszłości dziecka. Dzięki temu uniknąć można umieszczenia dziecka poza rodziną oraz do skrócenia pobytu dziecka w opiece zastępczej. Wyrażona jest ona poprzez przygotowanie i konsekwentne realizowanie planu pomocy dziecku. To również okresowa ocena sytuacji dziecka w rodzinnych formach opieki.
Zarówno w Konstytucji Rzeczpospolitej, jak i Konwencji Praw Dziecka znaleźć można zapis o godności i podmiotowości dziecka w oblicz prawa. Dodatkowo w Konstytucji RP znajduje się zobowiązanie dotyczące szczególnej ochrony prawnej dziecka (art 72). Oraz pośrednio przez objecie ochroną prawną rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa i małżeństwa (art. 18). Godność jest wartością przyrodzoną każdemu człowiekowi. Stanowi o jego wyjątkowości w świecie oraz domaga się szczególnych, chroniących ją praw i poszanowania. Godność dziecka oparta jest na tych samych czynnikach. Z uwagi na to, że dziecko nie jest istotą samodzielną, swoje osobowe cechy rozwija w odpowiedni sposób. To właśnie przez wzgląd na ten proces rozwoju powinno się zapewnić mu odpowiednie warunki do wzrostu. Wymaga to szczególnej ochrony i troski. Podstawowym elementem odpowiedniego wzrostu jest prawo, które chroni pełny wymiar człowieczeństwa.
Prawa dziecka określa Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez ONZ w 1989 roku. Przy ich powstawaniu zwracano uwagę na trzy podstawowe zasady. Zasada dobra dziecka – zwraca uwagę, że wszystkie działania podejmowane wobec dziecka muszą leżeć w jego interesie. Kolejną zasadą jest zasada równości. Nawiązuje ona do równości wszystkich dzieci wobec prawa. Ostatnią zasadą jest zasada pomocy państwa. Według niej państwo zobowiązane jest do pomagania rodzicom, którzy tego potrzebują.
Listę praw dziecka można podzielić na parę kategorii, do krótkich zaliczają się prawa:
Integracja usług czy też działań na rzecz rodziny staje się obiektem zainteresowania wielu ośrodków naukowych. Samo słowo "integracja" może być definiowane na różne sposoby. Odnosi się ono zarówno do sfer życia, jak i obiektów materialnych czy idei. Najprostszą definicję podaję Słownik języka polskiego. Zgodnie z tą definicją, jest to proces tworzenia całości z wielu części. Celem integracji jest zbieranie wielu elementów i scalanie ich, aby mogły funkcjonować jako jeden system. Integracja w granicach wsparcia i pomocy rodzinom może następować na różnych poziomach i w różnych perspektywach.
Zintegrowany system pomocy pozwala na zmianę podejścia – to klient staje w centrum oddziaływania, a nie instytucja (jako główna kategoria pomocowa). Brak integracji usług jest niekorzystny dla obu stron. Proces integracji pomaga w przejściu od modelu stawiającego w centrum instytucję, do modelu skoncentrowanego na kliencie.
Do kluczowych instytucji, funkcjonujących w ramach zintegrowanego systemu pomocy, można bez wątpienia zaliczyć instytucje wypisane poniżej.
Gdy inne środki pomocy rodzinie zawiodą, a rodzice nadal naruszają dobro dziecka, dochodzi do ingerencji sądu. Do sądowych form ingerencji w rodzinie zaliczamy: ograniczenie władzy rodzicielskiej, zawieszenie władzy rodzicielskiej oraz jej całkowite pozbawienie.
Zgodnie z art.109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ograniczenie władzy rodzicielskiej może wynikać z faktu zagrożenia dobra dziecka. Może też wynikać z sytuacji, w której nie ma bezpośredniego zagrożenia dobra, jednak brak jest wspólności domowej dziecka z obojgiem rodziców. Ograniczenie władzy rodzicielskiej nie pozbawia rodziców określonych praw i obowiązków. Rodzice dalej korzystają z praw cywilnych: mogą dziedziczyć po dziecku, spoczywa na nich obowiązek alimentacyjny oraz posiadają prawo styczności z dzieckiem. W uzasadnionych przypadkach sąd decyduje o ograniczeniu zakresu tych praw i obowiązków.
Przeczytaj również:
Jakie uprawnienia ma rodzic z ograniczoną władzą rodzicielską?
Zawieszenie władzy rodzicielskiej określa art. 110 KRiO. Jest to specyficzna, okresowa ingerencja we władzę rodzicielską. Sąd opiekuńczy orzeka w razie "przemijającej przeszkody" oraz uchyla w wypadku, gdy przeszkoda zostanie usunięta. Przyczynami będącymi podstawą do zawieszenia władzy rodzicielskiej mogą być przykładowo:
Do pozbawienia władzy rodzicielskiej dochodzi, kiedy nie może być ona wykonywana z powodu długotrwałej przeszkody lub nadużywania przez rodziców władzy rodzicielskiej. Innym powodem może być rażące zaniedbanie obowiązków względem dziecka. Pozbawienie władzy rodzicielskiej określa art. 111 KRiO. W razie ustania przyczyn, które były powodem pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd może ponownie ją przyznać.
Interwencja w rodzinę powinna skutkować programem naprawczym w środowisku lokalnym z rozbudowaną formą pomocy. Bez wątpienia można do tych form zaliczyć np. pracę kontaktową z rodziną, terapię rodzin, środowiskowe formy pomocy i wsparcia. Przede wszystkim chodzi tu o takie formy pomocy, których powołanie i prowadzenie jest obowiązkiem na mocy ustawy o pomocy społecznej. Należą do nich instytucjonalne formy pomocy rodzinie, mając jednocześnie status publicznych lub niepublicznych jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Prowadzą one niekiedy (na szczeblu gminy czy powiatu) takie formy pomocy jak:
To forma pomocy dla osób, które, ze względu na trudną sytuację życiową (wiek, niepełnosprawność, czy chorobę) potrzebują wsparcia w codziennym funkcjonowaniu. Chociaż jednocześnie są na tyle samodzielne, że nie wymagają opieki całodobowej. Na pobyt w mieszkaniu chronionym mogą liczyć np. usamodzielnieni wychowankowie rodzin zastępczych, placówek opiekuńczo-wychowawczych czy młodzieżowych ośrodków wychowawczych. Prowadzenie tych mieszkań oraz zapewnienie w nich miejsca potrzebującym należy do zadań własnych gminy i ma charakter obowiązkowy. W ramach zadań własnych, gmina powinna również zapewnić, w razie potrzeby, mieszkanie chronione przede wszystkim osobom z zaburzeniami psychicznymi, opuszczającym rodziny zastępcze, placówki opiekuńczo-wychowawcze, młodzieżowe ośrodki wychowawcze oraz zakłady dla nieletnich.
Instytucje te świadczą różnorodne formy poradnictwa, a w szczególności:
Ich prowadzenie wpisuje się w zadania własne powiatu. Rodzina mająca problemy z wypełnianiem swoich zadań może skorzystać z pomocy w formie poradnictwa, terapii rodzinnej i pracy socjalnej. W zależności od sytuacji życiowej osobom, które zgłoszą się do jednostki, zostają udzielane informacje o obowiązujących przepisach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, zabezpieczenia społecznego, ochrony praw lokatorów oraz innych istotnych przepisów prawa. Pomoc psychologiczna realizowana jest w ramach diagnozowania, profilaktyki i terapii. Poradnictwo obejmuje szeroko rozumiane problemy w funkcjonowaniu rodziny (wychowawcze, opiekuńcze czy terapię rodzinną).
Są to dostępne całą dobę jednostki organizacyjne pomocy społecznej świadczące między innymi specjalistyczną pomoc psychologiczną, poradnictwo socjalne czy prawne. Są to także grupy samopomocowe i grupy wsparcia. W sytuacjach uzasadnionych ośrodki te udzielają natomiast schronienia na okres 3 miesięcy.
Celem działań podejmowanych przez specjalistów z ośrodków interwencji kryzysowych jest przede wszystkim przywrócenie równowagi psychicznej oraz umiejętności samodzielnego radzenia sobie z problemami. Bez wątpienia szczególną ochroną ośrodki interwencyjne objęły matki z małoletnimi dziećmi oraz kobiety w ciąży, które doświadczyły przemocy (czy inną sytuacji kryzysowe). W ramach działalności ośrodka mogą one znaleźć tam schronienie i wsparcie. Podobnie do matek, prawo do pomocy przysługuje również ojcom dotkniętym podobnymi problemami. Ich prowadzenie jest zadaniem każdego powiatu. Mogą je również prowadzić gminy i podmioty niepubliczne. Bezsprzecznie, pełnią one istotną rolę w lokalnym systemie pomocy rodzinie.
Placówki te zapewniają opiekę dzieciom pozbawionym właściwej opieki rodziców, a również sprawiającym trudności wychowawcze. Zadaniem tych ośrodków jest wspieranie rodzinę w sprawowaniu jej podstawowych funkcji, zapewniając przy tym podstawowe potrzeby bytowe, rozwojowe, emocjonalne i społeczne. Propagują właściwie postawy i wartości, których często brakuje w biologicznej rodzinie. Dodatkowo, starają się zapobiegać powielaniu patologicznych i negatywnych wzorców międzypokoleniowych.
Zapewniają one uczestnikom minimum jeden posiłek i funkcjonują cały rok we wszystkie dni robocze. Współpracują ze szkołą, ośrodkami pomocy społecznej i innymi instytucjami zajmującymi się pomocą w rozwiązywaniu problemów rodziny.
Zgodnie ze standardami prawnymi zawartymi w Konwencji o prawach dziecka, dzieci w Polsce mogą zostać umieszczone poza rodziną w trybie sądowym i administracyjnym podlegającym kontroli sądu. Tryb sądowy dotyczy przypadków umieszczania dziecka poza rodziną w wyniku wydania orzeczenia sądowego o ograniczeniu, zawieszeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej. Tryb administracyjny to sytuacja, kiedy do umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej dochodzi na wniosek rodziców. Taki wniosek może złożyć również dziecko (oczywiście za zgodą rodziców). W przypadku zasadniczości wniosku starosta zawiera z rodziną zastępczą umowę cywilnoprawną. Sąd po zbadaniu sprawy, zasadniczości wniosku wydaje orzeczenie o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej. Sąd może również, w zależności od sytuacji, wydać orzeczenie o powrocie dziecka do rodziny lub o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej.
Podstawowym celem umieszczenia dziecka poza rodziną jest udzielanie wsparcia dziecku i rodzinie. Piecza zastępcza (w założeniu) w przyszłości przywróci dziecko rodzinie. Gdy nastąpi naprawa sytuacji, dziecko powinno do niej wrócić. Rodzina zastępcza nie przejmuje pełni praw rodzicielskich. To rodzicom biologicznym przysługuje władza rodzicielska i spoczywa na nich odpowiedzialność za dzieci. Realizując swoje zadania opiekuńcze i wychowawce, rodzina zastępcza bierze wraz z rodziną naturalną współodpowiedzialność za dziecko (piecza podzielona).
Celem opieki zastępczej jest tworzenie możliwości i warunków optymalnego rozwoju dziecka, wspieranie funkcjonowania rodziny oraz wyrównywanie dysfunkcji w zachowaniach. Rodzina zastępcza stanowi otwarty model rodziny, który zakłada możliwość kontaktów z osobami spoza niej. Jest to również forma usług społecznych, a pełnione przez nie funkcje można określić jako dopełniające i uzupełniające wobec rodziny naturalnej.
Obowiązująca od 1 sierpnia ustawa o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw w bardzo istotny sposób wzmocniła możliwości oddziaływania na rzecz ochrony na członków rodziny. Zgodnie z jej zapisami:
osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych.
Ta norma prawna znosi powszechnie krytykowane praktyki "wychowawcze", zezwalające na karcenie fizyczne w postaci tzw. "klapsa". Z chwilą wejścia w życie powyższych przepisów karcenie fizyczne przez rodziców w kontekście wychowawczym zostało zabronione. Zakaz stosowania kar cielesnych wynika też bezpośrednio z zapisów Konstytucji RP, która w art. 40 zakazuj tortur, okrutnego nieludzkiego traktowania lub poniżającego traktowania oraz karania, a także stosowania kar cielesnych. Art. 73 dodatkowo zapewnia ochronę praw dziecka, w szczególności przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Prawo zabrania każdorazowego naruszenia cielesności dziecka. Jest to zarazem naruszenie godności, jak i praw dziecka.
W razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie pracownik socjalny ma prawo odebrać dziecko z rodziny i umieścić je u innej najbliższej osoby, w rodzinie zastępczej lub całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej. Gwarancją respektowania praw rodziny są wymogi czasowe. Pracownik socjalny w ciągu 24 godzin od interwencji ma obowiązek powiadomić o niej sąd opiekuńczy. Sąd ma również 24 godziny na podjęcie decyzji, co do zasadności dalszego zatrzymania sprawcy.
Osoby objęte przemocą mają prawo do bezpłatnej pomocy. A w szczególności pomocy w postaci:
Każdy rząd oraz władza publiczna powinna uwzględniać w swoich działaniach dobro dziecko. Polityka prorodzinna powinna prowadzić politykę społeczną (w myśl konstytucyjnej zasady pomocniczości). Państwo powinno wspierać rodzinę, nie wyręczać jej w obowiązkach i staraniach względem dzieci. Standardy polityki społecznej powinny sprzyjać rozwojowi fizycznemu, psychicznemu i społecznemu dziecka. Państwo jest zobowiązane do ochrony życia rodzinnego w ekonomicznym, prawnym i społecznym wymiarze, przez np. system zasiłków rodzinnych, rodzin wielodzietnych, wsparcie dla młodych małżeństw oraz rodziców samotnie wychowujących dzieci. Rodzina wypełnia wiele podstawowych funkcji społecznych. Inną wartością, na którą warto wrócić uwagę, jest moralne i etyczne wychowanie w rodzinach. W rezultacie przekłada się to na dojrzałe i odpowiedzialne pełnienie ról społecznych oraz pomyślny rozwój gospodarczy kraju.
Prawa socjalne określone w Konstytucji RP niewątpliwie są jedynie ogólnymi wskazaniami, które określają cele działalności państwa. Ich pełne rozwinięcie i szczegółowe określenie znajduje się w zapisach ustawowych. Prawa te nie rodzą określonych roszczeń wobec państwa przez obywateli, choć stanowią nałożenie na państwo obowiązku podjęcia wszelkich działań na rzecz realizacji tych praw. Chodzi o działania prawne, polityczne, gospodarcze, ekonomiczne, kulturalne.
Ważnym aspektem jest również fakt, że polityka społeczna powinna znaleźć swoje odzwierciedlenie w prorodzinnym charakterze takich świadczeń jak: zasiłki rodzinne porodowe czy macierzyńskie.