Niegodność dziedziczenia

Kodeks cywilny przewiduje, że w pewnych sytuacjach osoba uprawniona do zapisu, spadku albo zachowku może zostać uznana za niegodną dziedziczenia. Jest to rozwiązanie o charakterze czysto etycznym, które ma chronić spadkodawcę przed niepożądanym działaniem osób otrzymujących ze spadku korzyści. 

Jakie są przesłanki niegodności dziedziczenia?

Ustawodawca uregulował przesłanki i skutki niegodności dziedziczenia w art. 928 Kodeksu cywilnego. Rozwiązanie przyjęte w tym przepisie wskazuje, że spadkobiercy nie uznaje się za niegodnego dziedziczenia z mocy samego prawa. Aby stwierdzić niegodność, potrzebne jest konstytutywne orzeczenie sądu. Innymi słowy: to sąd każdorazowo decyduje o tym, czy w danej sytuacji należy uznać spadkobiercę za niegodnego, czy też nie. 

Zgodnie z art. 928 § 1 kc spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

1. Dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy

Na tle tego przepisu zarysowuje się problem kwalifikacji danego działania jako ciężkie przestępstwo. Zgodnie z § 1 art. 7 przestępstwem jest zbrodnia albo występek. Niestety dalsze przepisy kodeksu karnego nie doprecyzowują, czym jest ciężkie przestępstwo. Zgodnie z aprobowanym poglądem judykatury o tym, czy umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy może być uznane za ciężkie w rozumieniu art. 928 § 1 pkt 1 kc decydują okoliczności konkretnego przypadku. Przede wszystkim jest to jednak rodzaj zagrożonego dobra i dotkliwość skutków przestępstwa dla spadkodawcy oraz sposób działania i stopień nasilenia złej woli sprawcy. Tak stwierdził m.in. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 24 kwietnia 2013 r. (VI ACa 1559/12). Mając na uwadze powyższe, inaczej należy traktować np. zniszczenie mienia niewielkiej wartości w porównaniu z ciężkim uszkodzeniem ciała. Pierwsze działanie trudno kwalifikować jako ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy, ciężkie uszkodzenie ciała zaś, prawie w każdym przypadku, zostanie tak zakwalifikowane. 

Za ciężkie przestępstwo (w rozumieniu art. 928 §1 pkt. 1 kc) można uznać zatem w szczególności:

• przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu (art. 148-162 kk) np. zabójstwo, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, pobicie, nieudzielenie pomocy,
• przestępstwa przeciwko wolności (art. 189-193 kk) np. pozbawienie wolności, uporczywe nękanie,
• przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości ( art. 197-204 kk) np. zgwałcenie, zmuszenie do prostytucji,
• przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece (art. 206-211a kk) np. znęcanie się,
• przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej (art. 212-217a kk) np. naruszenie nietykalności cielesnej, zniewaga.

Wybrane tezy z orzecznictwa 

Za niegodną dziedziczenia może być uznana także osoba, która dopuszcza się wobec spadkodawcy czynu stanowiącego umyślne, ciężkie przestępstwo przeciwko jego mieniu, o ile jego konsekwencje godzą w podstawy egzystencji pokrzywdzonego.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 2 października 2015 r. (I ACa 396/15)

Żona spadkodawcy, która dopuściła się przeciwko niemu przestępstwa znęcania się psychicznego, polegającego m.in. na uporczywym i złośliwym ograniczaniu kontaktów z małoletnim dzieckiem, w wyniku czego doszło do rażącego naruszenia zasad współżycia w rodzinie oraz jej spoistości i trwałości, a następnie do targnięcia się spadkodawcy na życie osób najbliższych i własne, może być uznana za niegodną dziedziczenia (art. 928 § 1 pkt 1 KC).

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2016 r. (III CSK 80/15)

2. Podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności

Podstęp i groźba są wadami oświadczeń woli uregulowanymi odpowiednio w art. 86 i 87 kc. Z treści art. 86, jak i z dalszych przepisów kodeksu, nie wynika wprost, czym jest podstęp. Zważywszy na to, należy kierować się powszechnym rozumieniem tego zwrotu. Przez działanie podstępne na tle art. 928 §1 pkt. 2 należy rozumieć więc sytuację, w której osoba świadomie przekazuje spadkodawcy nieprawdziwe informacje w celu wpłynięcia na jego oświadczenie woli wyrażone w testamencie. Z kolei jeśli chodzi o groźbę musi ona być bezprawna oraz poważna. Groźba jest niczym innym jak rodzajem przymusu psychicznego. Z groźbą będziemy mieli do czynienia w sytuacji, gdy spadkobierca zapowie spadkodawcy, że wyrządzi mu coś złego, jeśli nie postąpi on zgodnie z jego wskazaniami. 

Wybrane tezy z orzecznictwa 

Przesłanka uznania za niegodnego w postaci podstępnego działania spadkobiercy w stosunku do spadkodawcy spełniona może być jedynie wtedy, gdy spadkodawca w związku z działaniami spadkobiercy sporządza czy też odwołuje testament wbrew swojej rzeczywistej woli.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 grudnia 2014 r. (VI ACa 304/14)

Przeczytaj również:
Testament sporządzony pod wpływem narkotyków – czy jest ważny?

3. Umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego

Ukrycie testamentu polega na działaniu spadkodawcy, które ma na celu świadomą zmianę miejsca przechowania testamentu tak, że staje się on niedostępny dla innych. Z kolei przez umyśle zniszczenie należy rozumieć zupełną destrukcję bądź też uszkodzenie testamentu, które uniemożliwia odtworzenie jego treści. Na tle powyższej regulacji nie można uznać osoby za niegodną, w przypadku gdy działała nieumyślnie, bez dostatecznej świadomości swojego czynu. Przejawem takiego działania może być nieumyślne i przypadkowe zniszczenie testamentu.

Wybrane tezy z orzecznictwa

W zasadzie nie wyłącza niegodności dziedziczenia okoliczność, że testament, zniszczony przez spadkobiercę umyślnie, tj. w zamiarze usunięcia skutków prawnych związanych z jego sporządzeniem, okazał się testamentem nieważnym. Nie stanowi jednak przyczyny niegodności zniszczenie przez spadkobiercę testamentu w przekonaniu, że jest on nieważny i wskutek tego pozbawiony znaczenia prawnego.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 1977 r. (I CR 207/77)

Spadkobierca może być uznany za niegodnego dziedziczenia, jeżeli podrobił podpis spadkodawcy pod treścią pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego lub skorzystał z takiego pisma.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2002 r. (I CK 26/02)

Spadkodawca, uznany na podstawie powyższych przepisów za niegodnego, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Mając to na uwadze, osoba, którą uznaje się za niegodną, nie będzie dziedziczyć ani z ustawy, ani ze spadku. Warto podkreślić, że spadkobierca niegodny pozbawiony zostanie również prawa do zachowku.

Kto może żądać uznania spadkobiercy za niegodnego?

Uprawnienie do żądania uznania spadkobiercy za niegodnego może mieć każdy, kto ma w tym interes. Na tle powyższego interes prawny należy rozumieć dość szeroko. Interes ten może mieć zarówno charakter majątkowy, jak i niemajątkowy (moralny). Istotą interesu majątkowego jest uzyskanie korzyści ze spadku przez osobę, która żąda uznania spadkobiercy za niegodnego. Z kolei interes niemajątkowy (moralny) będzie miał miejsce, w przypadku gdy, pomimo braku interesu majątkowego, względy bliskości motywują osobę (która zna przesłanki uznania za niegodnego) do działania w celu uznania spadkobiercy za niegodnego. Ostatecznie oceny, czy interes istnieje po stronie danego podmiotu, każdorazowo dokonuje sąd, biorąc pod uwagę okoliczności danej sprawy. 

Z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego można wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności. Jednakże nie może to nastąpić później niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku (art. 929 kc). 

Czym jest przebaczenie?

Ustawodawca przewidział przypadek, w którym spadkobierca nie będzie mógł zostać uznany za niegodnego. Zgodnie z art. 930 § 1 kc stanie się tak, w przypadku gdy spadkodawca mu wybaczy. Przebaczenie jest rodzajem zdarzenia cywilnoprawnego, którego skutkiem jest unicestwienie negatywnych konsekwencji prawnych (związanych ze stwierdzeniem niegodności) w stosunku do spadkobiercy. W przypadku przebaczenia sąd nie ma możliwości uznania danego spadkobiercy lub zapisobiercy za niegodnego. Ustawodawca ściśle nie określa, jakie czyny podlegają przebaczeniu. Spadkodawca ma zatem możliwość przebaczenia w każdej sytuacji.

Należy jednak podkreślić, że jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem (art. 930 § 2 kc). Ustawodawca przewidział zatem możliwość dokonania przebaczenia również przez osoby ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo, a także małoletniego.

Na tle tego przepisu rodzi się problem określenia, czym jest dostateczne rozeznanie. Pojęcie to polega na odpowiednim pojmowaniu okoliczności, które mogą uzasadniać uznanie za niegodnego dziedziczenia wraz ze świadomością skutków prawnych przebaczenia. Aby doszło do skutecznego dokonania przebaczenia, nie jest wymagana jakaś szczególna forma. Spadkodawca może wobec tego zrealizować swoje uprawnienie np. w formie ustnej lub pisemnej. Ważne jest przy tym, aby wola spadkodawcy została ujawniona na zewnątrz. Musi się to stać zatem bez cienia wątpliwości co do jego intencji.

Źródła:

1. Komentarz do Kodeksu cywilnego, księga czwarta – spadki, E.Skowrońska-Bocian, wyd.9, LexisNexis
2. Księżak Paweł, Prawo spadkowe, Wolters Kluwer 2017
3. System prawa prywatnego, T. 10 red. Kordasiewicz 2015, wyd. 3