Kiedy w sprawach międzynarodowych stosujemy prawo polskie?

Prawo prywatne międzynarodowe stanowi zespół norm, których zadaniem jest wskazanie systemu prawnego (własnego lub obcego państwa) właściwego dla dokonania oceny prawnej konkretnej sytuacji. Normy prawa prywatnego międzynarodowego rozstrzygają konflikty na tle powiązań stanu faktycznego z systemami prawnymi różnych państw. Jakie są ogólne zasady wyboru właściwego systemu prawnego w sprawach międzynarodowych? 

Prawo prywatne międzynarodowe –  właściwość prawa ojczystego

Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe (dalej również jako „p.p.m.”), jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, chociażby prawo innego państwa uznawało go za obywatela tego państwa.

Za pomocą tego przepisu wskazano tzw. prawo personalne osoby fizycznej. Ze względu na swoje zalety – intensywność węzła łączącego człowieka z państwem ojczystym i jego prawem, stabilność, jednoznaczność i łatwość ustalenia okoliczności stanowiącej jego podstawę, aspekty więzi kulturowej z państwem pochodzenia oraz interes państw emigracyjnych – dominuje on w polskim prawie prywatnym międzynarodowym nad innymi łącznikami personalnymi, do których zalicza się m.in. miejsce zamieszkania oraz miejsce zwykłego pobytu osób fizycznych.

Zasada najściślejszego związku

O tym, którego państwa obywatelem jest osoba fizyczna, rozstrzyga prawo tego państwa. Natomiast cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega, jako prawu ojczystemu, prawu tego z nich, z którym jest najściślej związany. Stanowi o tym art. 2 ust. 2 p.p.m.

Uwzględniona tu zasada najściślejszego związku koresponduje z prawem międzynarodowym publicznym i przyjmowaną w nim koncepcją efektywności obywatelstwa. Okolicznością braną pod uwagę w pierwszej kolejności, ale na pewno nie jedyną i nie decydującą, jest zamieszkanie (lub zwykły pobyt) osoby fizycznej na terytorium jednego z państw ojczystych. Oprócz tego bierze się pod uwagę inne czynniki. Zaliczają się do niech: więzi rodzinne, miejsce wykonywania pracy lub prowadzenia działalności gospodarczej, usytuowanie majątku itp. (M. Pilich, glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 14 lutego 2013 r., sygn. II CSK 294/12).

Ponadto wskazuje się także na takie okoliczności jak np. korzystanie przez jednostkę z praw politycznych oraz realizację ciężarów publicznoprawnych, demonstrowanie przywiązania do języka i kultury jednego z państw, demonstrowanie intencji odnośnie do dalszego ukształtowania swojego życia, a nawet na możliwość posiłkowego uwzględnienia oświadczeń zainteresowanej osoby, o ile korespondują one z innymi okolicznościami faktycznymi. Zgodnie z art. 2 ust. 3 p.p.m. jeżeli ustawa uzależnia właściwość prawa od tego, czy określone osoby są obywatelami tego samego państwa, do przyjęcia, iż wymaganie to jest spełnione, wystarczy, że prawo tego państwa osoby te uznaje za swoich obywateli.

Właściwość prawa państwa miejsca zamieszkania

Zgodnie z art. 3 ust. 1 p.p.m. jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustalić nie można, osoba ta nie ma obywatelstwa żadnego państwa albo nie można ustalić treści prawa ojczystego, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się jej miejsce zamieszkania. W razie braku miejsca zamieszkania stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się miejsce jej zwykłego pobytu. Przepis ten stosuje się odpowiednio do osoby, która uzyskała ochronę w innym państwie niż państwo ojczyste w związku z faktem, że jej więzy z państwem ojczystym uległy trwałemu zerwaniu z powodu naruszania w tym państwie podstawowych praw człowieka (art. 3 ust. 2 p.p.m.).

Możliwość wyboru prawa właściwego

Artykuł 4 p.p.p. stanowi, iż w przypadkach przewidzianych w ustawie można dokonać wyboru prawa właściwego. Wybór ten powinien być wyraźny lub w sposób jednoznaczny wynikać z okoliczności sprawy. Chyba że przepis dopuszczający wybór prawa stanowi inaczej. Dopuszczenie możliwości wyboru prawa właściwego uzasadnia fakt, iż prawo wybrane odpowiada z reguły potrzebom i oczekiwaniom strony go dokonującej. Przyczynia się tym samym do zwiększenia pewności co do prawa właściwego i przewidywalności rozstrzygnięcia materialnoprawnego. Wybór prawa nie może jednak skutkować naruszeniem konkretnego prawa osoby trzeciej, które zostało nabyte pod rządami prawa właściwego przed dokonaniem takiego wyboru. Dlatego przez wzgląd na pewność prawa i zasadę ochrony praw nabytych art. 4 ust. 3 p.p.m. zastrzega, że wybór prawa po powstaniu stosunku prawnego nie narusza już istniejących praw osób trzecich. Wspomniane w tym przepisie „naruszenie” praw osób trzecich należy pojmować nie jako każdą zmianę ich pozycji prawnej. Jest to bowiem jedynie zmiana polegająca na pogorszeniu tej pozycji. 

Zasady stosowania prawa polskiego

Jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie (art. 5 ust. 1 p.p.m.). Zasady tej nie stosuje się jednak, jeżeli wskazanie prawa właściwego:

• nastąpiło w drodze wyboru prawa;
• dotyczy formy czynności prawnej;
• dotyczy zobowiązań umownych, pozaumownych lub z jednostronnych czynności prawnych, dla których prawo właściwe określa niniejsza ustawa.

Zatem poza powyżej wskazanymi przypadkami wyszczególnionymi w każdym innym przypadku wskazania właściwości prawa obcego przepisami p.p.m. sędzia polski musi zbadać normy kolizyjne tego prawa obcego, aby ustalić, czy odsyłają one zwrotnie do prawa polskiego. Jeśli tak, to sędzia polski obowiązany jest stosować bezwarunkowo merytoryczne prawo polskie.

Klauzula porządku publicznego

Zgodnie z art. 7 p.p.m. prawa obcego nie stosuje się, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Jest to tzw. klauzula porządku publicznego. Jej celem jest ochrona integralności systemu prawnego państwa sądu. Jej uzasadnieniem są natomiast względy interesu publicznego tego państwa. Chroni ona krajowy porządek prawny przed naruszeniami wynikającymi ze stosowania prawa obcego, mającego skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami tego porządku. Stanowi formę kontroli i korekty obcych przepisów, mających podlegać stosowaniu i wywierać skutki w państwie sądu.

Z przepisu tego wynika, że ingerencję klauzuli porządku publicznego uzasadnia sprzeczność skutków stosowania prawa obcego z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego. Nie chodzi więc o ocenę sprzeczności samego prawa obcego w ujęciu abstrakcyjnym, oderwanym od płaszczyzny, na jakiej stanowi przedmiot zainteresowania sądu lub innego organu orzekającego. Odnosi się to do oceny dokonywanej na płaszczyźnie stosowania prawa obcego w Polsce. Tym samym klauzula porządku publicznego wyznacza granice, w jakich dopuszcza się stosowanie prawa obcego. Jest ona skierowana na „ochronę preferowanych przez system prawny państwa doniosłych wartości ustrojowych, społecznych, ekonomicznych, moralnych lub obyczajowych”. O tym możemy dowiedzieć się z postanowienia Sądu Najwyższego z 11 października 2013 r., sygn. I CSK 697/12.

Stosowanie prawa polskiego w przypadku wskazania prawa obcego

Zgodnie z art. 8 p.p.m. wskazanie prawa obcego nie wyłącza zastosowania tych przepisów prawa polskiego, z których treści lub celów w sposób niewątpliwy wynika, że regulują one podlegający ocenie stosunek prawny bez względu na to, jakiemu prawu on podlega. Przy stosowaniu prawa właściwego można uwzględnić przepisy bezwzględnie wiążące innego państwa, z którymi oceniany stosunek prawny jest ściśle związany, jeżeli przepisy te, według prawa tego państwa, stosuje się bez względu na to, jakiemu prawu ten stosunek podlega. Podczas rozstrzygania o uwzględnieniu tych przepisów należy mieć na uwadze ich naturę i cel oraz skutki. Mówimy o skutkach, które wynikną z ich uwzględnienia oraz tych, które wyniknęłyby w razie ich pominięcia.

Artykuł 8 (ani żaden inny przepis p.p.m.) nie podaje definicji przepisów wymuszających swoje zastosowanie. Następuje tu tylko zaznaczenie, że chodzi tu o przepisy, które regulują podlegający ocenie stosunek prawny bez względu na to, jakiemu prawu on podlega. Można jednak zauważyć, że bardzo często wymuszający charakter mają przepisy zaliczane bez wątpienia do prawa publicznego. Będą to np. przepisy: dewizowe; antymonopolowe; dotyczące licencji eksportowych i importowych oraz wprowadzające embargo w wymianie handlowej; sanitarne; prawa budowlanego; ruchu drogowego; bezpieczeństwa i higieny pracy itp. Jednakże do przepisów wymuszających zalicza się również przepisy prawa prywatnego. Służą one zarówno ochronie interesów prywatnych (indywidualnych), jak i w znacznym stopniu ochronie interesu publicznego. Tytułem przykładu wymienić tu można przepisy zapewniające ochronę słabszym podmiotom niektórych stosunków cywilnoprawnych czy też przeciwdziałające rozdrobnieniu gospodarstw rolnych lub ich dziedziczeniu przez osoby niemające wymaganych kwalifikacji.