Czym jest prawo handlowe i jakie są jego źródła?

Prawo handlowe powstało ze względu na potrzebę odrębnego unormowania profesjonalnego obrotu cywilnoprawnego. Jego regulacji podlega status i organizacja przedsiębiorców, a także czynności handlowe dokonywane między nimi. By umieć odróżnić prawo handlowe od prawa gospodarczego, trzeba zrozumieć pewne pojęcia. Czym jest obrót gospodarczy i kim są jego uczestnicy? Co oznacza pojęcie czynności handlowej?

Prawo handlowe

Źródeł prawa handlowego należy szukać w klasycznym rzymskim prawie zobowiązań, natomiast samo prawo handlowe zaczęło wyodrębniać się w średniowieczu. Proces ten można powiązać ze wzrostem działalności handlowej. Wzrost widoczny był przede wszystkim we włoskich miastach. Tak powstało ius mercatorum, czyli prawo zwyczajowe stanu kupieckiego. W XVII wieku powstawało ustawodawstwo dotyczące prawa handlowego. Pierwszą istotną kodyfikacją był Ordonnance sur le commerce de ferre, który powstał w 1673 roku we Francji. Znaczenie prawa handlowego wzrosło w XIX wieku. Powodem był dynamiczny rozwój gospodarczy, na który wpłynęła między innymi rewolucja przemysłowa. Normom prawa handlowego zaczęły podlegać także inne niż handel rodzaje działalności gospodarczej, a w wielu krajach powstały kodeksy handlowe. Pierwowzorem większości był Kodeks handlowy Napoleona z 1807 roku. Code de commerce składał się z czterech ksiąg: „O handlu w ogólności”; „O handlu morskim”; „O upadłościach i bankructwach” oraz „O sądownictwie handlowym”.

W Polsce ustawodawstwo dotyczące obrotu gospodarczego ukształtowało się dopiero w okresie przedwojennym. Podstawowym aktem prawnym był wzorowany na niemieckim kodeksie handlowym (Handelsgesetzbuch) Kodeks handlowy – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934 roku. Opierał się on przede wszystkim na pojęciu kupca. Przepisy kodeksu praktycznie przestały być stosowane po wojnie. Powodem były zmiany ustrojowe w Polsce, z którymi można powiązać wydanie przepisów szczególnych dotyczących obrotu między jednostkami gospodarki uspołecznionej. W 1964 roku uchwalono obowiązujący do dzisiaj kodeks cywilny. Wprowadzał on rangę regulacji kodeksowej w zakresie całego obrotu cywilnoprawnego. Kodeks cywilny uchylił większość przepisów kodeksu handlowego. Z kodyfikacji prawa handlowego pozostały w mocy jedynie fragmenty dotyczące spółek jawnych, z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnych. Wprowadzenie kodeksu cywilnego sprawiło, że weszła w życie koncepcja jedności prawa cywilnego kosztem dualistycznej regulacji – prawa handlowego, będącego samodzielną, odrębną od prawa cywilnego dziedziną. Wydany w 2000 roku kodeks spółek handlowych uchylił pozostające w mocy przepisy kodeksu handlowego.

Źródła prawa handlowego

Za źródła prawa handlowego uznaje się:

• przepisy prawa stanowionego;
• postanowienia umów międzynarodowych oraz
• regulacje umowne, które tworzą strony.

Należy zaznaczyć, że zwyczaje, orzecznictwo sądowe i wypowiedzi doktryny mają istotny wpływ na kształtowanie się prawa handlowego, jednak nie mogą być zaliczone do jego źródeł.

Akty prawne jako źródło prawa handlowego

Najważniejsze akty prawne, będące źródłem prawa handlowego, to: ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych, ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe, ustawa z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne, ustawa z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców, ustawa z dnia 6 marca 2018 r. o zasadach uczestnictwa przedsiębiorców zagranicznych i innych osób zagranicznych w obrocie gospodarczym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Oprócz tego warto również przywołać takie akty prawne jak: ustawa z dnia 6 marca 2018 r. o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej i Punkcie Informacji dla Przedsiębiorcy, ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe, ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo czekowe, ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych.

Znaczenie przepisów Unii Europejskiej dla polskiego prawa handlowego

Poruszając temat wpływu prawa unijnego na prawo handlowe w Polsce, należy wskazać, w pierwszej kolejności, prawo pierwotne – traktaty założycielskie oraz ich modyfikacje i uzupełnienia.

Poza prawem pierwotnym prawo handlowe ma swoje źródła we wspólnotowym prawie wtórnym. Są to unijne rozporządzenia, dyrektywy oraz inne formy regulacji (np. decyzje i zalecenia organów UE).

Do najważniejszych rozporządzeń należą: rozporządzenie Rady (WE) nr 2137/85 z dnia 25 lipca 1985 r. w sprawie europejskiego ugrupowania interesów gospodarczych, rozporządzenie Rady (WE) nr 2157/2001 z dnia 8 października 2001 r. w sprawie statutu spółki europejskiej oraz rozporządzenie Rady (WE) nr 1435/2003 z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie statutu spółdzielni europejskiej.

Do istotnych dyrektyw można zaliczyć m.in. dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2017/1132 z dnia 14 czerwca 2017 r. w sprawie niektórych aspektów prawa spółek. Jest ona swego rodzaju tekstem jednolitym kilku dyrektyw dotyczących omawianej problematyki. Można uznać ją za quasi kodyfikację prawa spółek na szczeblu UE.

Prawo handlowe a zasada jedności prawa cywilnego

Prawo handlowe reguluje kwestie powstawania przedsiębiorstwa, jego funkcjonowania oraz zakończenia działalności. Innymi słowy: normuje wykonywane przez przedsiębiorcę czynności i działania prawne w obrocie gospodarczym. Do cech stosunków handlowych można zaliczyć: używanie umów, ekwiwalentne świadczenia, równość podmiotów występujących w obrocie.

W art. 2 k.s.h. wyrażona jest zasada ograniczonej autonomii spółek handlowych. W myśl tego artykułu, w sprawach określonych w art. 1 § 1 k.s.h. (przepisy wspólne), nieuregulowanych w kodeksie spółek handlowych, zastosowanie mają przepisy kodeksu cywilnego. Jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej, przepisy kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio.

Prawo handlowe jest jednym z działów prawa cywilnego. W niektórych krajach regulacje dotyczące spółek i umów handlowych są nawet włączone do kodeksów cywilnych (np. we Włoszech). Należy jednak odróżniać prawo handlowe od powszechnego prawa cywilnego. Podobnie jak prawo pracy i prawo własności intelektualnej, ze względu na swoją specyfikę prawo handlowe jest wyodrębnioną częścią prawa cywilnego.

Warto również wiedzieć, czym różni się prawo handlowe sensu stricto od prawa handlowego sensu largo. To drugie obejmuje także wyspecjalizowane dziedziny, m.in. prawo własności przemysłowej, autorskie, upadłościowe, ochrony konkurencji, czy wekslowe i czekowe.

Obrót gospodarczy i czynności handlowe

Obrót gospodarczy odnosi się do stosunków i czynności prawnych, które odbywają się w ramach działalności gospodarczej podmiotów prawa cywilnego. Jego podstawę stanowi wymiana dóbr i usług między jego uczestnikami, którymi są przedsiębiorcy i konsumenci. Obrót gospodarczy, w zależności od statusu prawnego jego uczestników, może być obustronnie profesjonalny (B2B) lub jednostronnie profesjonalny w sytuacji, w której jedną ze stron umowy jest konsument (B2C) albo podmiot prawa inny niż przedsiębiorca lub konsument (B2X). Przykładem drugiego podmiotu w relacji B2X może być państwowa uczelnia wyższa.

Uczestnicy obrotu gospodarczego zawierają umowy handlowe, które są najbardziej powszechnym przykładem czynności handlowych. Czynności handlowe nie mają obecnie definicji legalnej, jednak to sformułowanie nadal  występuje w języku prawniczym. Definicję legalną tego pojęcia zawierał art. 498 Kodeksu handlowego. Zgodnie z jego treścią były to czynności prawne kupca związane z prowadzeniem jego przedsiębiorstwa. Domniemywało się, że każda czynność prawna kupca była czynnością handlową.

Dziś czynności handlowe rozumiane są jako czynności prawne, których dokonuje przedsiębiorca w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej.

Uczestnicy obrotu gospodarczego – przedsiębiorca, działalność gospodarcza i przedsiębiorstwo

Definicja przedsiębiorcy

Żeby zrozumieć istotę prawa handlowego, w pierwszej kolejności należy dowiedzieć się, kim jest przedsiębiorca. W końcu to przedsiębiorcy są bohaterami pierwszoplanowymi w obrocie gospodarczym. To zatem na ich funkcjonowaniu skupia się prawo handlowe. Podstawową definicję przedsiębiorcy zawiera art. 43 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z jego treścią przedsiębiorcami są osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.

To jedna z wielu definicji przedsiębiorcy, jest ich bowiem więcej. Ich brzmienie różni się w zależności od tego, w jakiej sferze działania przedsiębiorstw są używane. Problem polega na tym, że nie są one spójne, co z pewnością tworzy pewien bałagan. Na potrzeby tego artykułu została przywołana definicja przedsiębiorcy pochodząca z kodeksu cywilnego.

Definicja działalności gospodarczej

Kryterium przedmiotowym, które musi spełnić podmiot występujący jako przedsiębiorca, jest prowadzenie działalności gospodarczej. Według definicji zawartej w treści art. 3 ustawy – Prawo przedsiębiorców działalnością gospodarczą jest zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły.

Działalność zawodowa także jest działalnością gospodarczą. Osoby wykonujące wolne zawody są zatem również przedsiębiorcami. Wolne zawody wymienione są w kodeksie spółek handlowych. Należą do nich zawody: adwokata, aptekarza, architekta, inżyniera budownictwa, biegłego rewidenta, brokera ubezpieczeniowego, doradcy podatkowego, maklera papierów wartościowych, doradcy inwestycyjnego, księgowego, lekarza, lekarza dentysty, lekarza weterynarii, notariusza, pielęgniarki, położnej, radcy prawnego, rzecznika patentowego, rzeczoznawcy majątkowego i tłumacza przysięgłego.

Definicja przedsiębiorstwa

Często słyszymy, że jakiś biznesmen prowadzi jakieś przedsiębiorstwo. Co to jednak właściwie oznacza? Na wstępie do tego zagadnienia należy zaznaczyć, że terminu „przedsiębiorstwa” używa się obecnie w ustawodawstwie, literaturze i orzecznictwie w dwóch znaczeniach: podmiotowym i przedmiotowym (funkcjonalno-przedmiotowym).

Przedsiębiorstwo w znaczeniu podmiotowym rozumiane jest jako podmiot stosunków prawnych – praw i obowiązków. Określenia „przedsiębiorstwo” możemy zatem użyć w kontekście strony umowy. Przykładem użycia pojęcia przedsiębiorstwa w znaczeniu podmiotowym jest art. 1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.

Definicję przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym zawiera art. 55¹ k.c. Przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. We wspomnianym artykule wymienione są także przykładowe składniki przedsiębiorstwa. Ponadto warto wiedzieć, że – zgodnie z poglądami prezentowanymi w doktrynie – składnikami przedsiębiorstwa są także sytuacje faktyczne (informacje dotyczące rynku, stała klientela). Ustalenie, jakie składniki wchodzą w skład przedsiębiorstwa, jest niezwykle istotne. Przede wszystkim w kontekście zbycia lub wydzierżawienia przedsiębiorstwa. W myśl art. 55² k.c., jeżeli nic innego nie wynika z treści czynności prawnej albo z przepisów szczególnych, czynność prawna, której przedmiotem jest przedsiębiorstwo, obejmuje wszystko, co wchodzi w skład tego przedsiębiorstwa.

Uczestnicy obrotu gospodarczego – definicja konsumenta i jego pozycja w obrocie

W obrocie gospodarczym istotną rolę odgrywają także konsumenci. Definicji konsumenta, podobnie jak przedsiębiorcy, powinniśmy szukać przede wszystkim w kodeksie cywilnym. Art. 22 k.c. stanowi, że konsumentem jest osoba fizyczna, dokonująca z przedsiębiorcą czynności prawnej, niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Do tej definicji odwołuje się większość ustaw szczególnych, które normują sytuację prawną konsumenta.

W prawie przyjęto pogląd, że konsument jest słabszą stroną stosunku w obrocie gospodarczym. W związku z tym prawa konsumenta są szerzej chronione niż interesy przedsiębiorcy będącego profesjonalistą. Słabość konsumenta ma polegać na tym, że w przeciwieństwie do przedsiębiorcy „nie zna się”. Wykorzystując to, przedsiębiorca mógłby stosować nieuczciwe praktyki i skłonić go do podjęcia nieopłacalnych działań, których zazwyczaj by nie podjął. Przykładem nieuczciwej praktyki rynkowej, która wprowadza konsumenta w błąd, jest chwalenie się przez przedsiębiorcę certyfikatem, którego nie posiada.

Najważniejszym aktem prawnym chroniącym interesy konsumentów jest oczywiście Konstytucja RP, której art. 76 stanowi, że ochrona konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi jest zadaniem władz publicznych. Swój obowiązek władze publiczne powinny spełniać oczywiście poprzez tworzenie odpowiedniego prawa i instytucji. Ustawy, na których oparta jest ochrona konsumentów w Polsce, to przede wszystkim ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów oraz ustawa z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta. Omawiając tę kwestię, trzeba wspomnieć o prawie unijnym. Konsumentów chronią normy zawarte w dyrektywach Komisji Europejskiej. W 2007 roku KE wydała „Dziesięć podstawowych zasad” – broszurę, która podsumowuje najistotniejsze normy pochodzące z dyrektyw. Najważniejsze instytucje, których zadaniem jest ochrona konsumentów w Polsce, to: Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, powiatowi oraz miejscy rzecznicy konsumentów, a także Europejskie Centrum Konsumenckie. Ochrona konsumentów jest też zadaniem statutowym aktywnie działających organizacji pozarządowych.

Prawo handlowe a prawo gospodarcze

Prawo gospodarcze, które dzieli się na prywatne i publiczne, jest określeniem szerszym od prawa handlowego. Prywatne prawo gospodarcze jest pojęciem praktycznie tożsamym z prawem handlowym, podczas gdy publiczne prawo gospodarcze normuje stosunki związane z interesem publicznym i charakteryzuje się stosowaniem metody administracyjnoprawnej. PGP określa funkcje państwa i organów UE w gospodarce, zadania, a także zakres kompetencji organów publicznych oraz prawa i obowiązki podmiotów gospodarczych (w tym przedsiębiorców).

Prawo spółek

Prawo spółek jest natomiast wąską dziedziną i stanowi ważną część prawa handlowego. Normuje powstawanie, funkcjonowanie i zakończenie bytu spółek.

Spółka to działalność większej ilości podmiotów (np. osób fizycznych lub prawnych), która opiera się na umowie albo statucie. Celem zawiązywania spółek jest najczęściej właśnie prowadzenie działalności gospodarczej.

Spółki handlowe dzielą się na osobowe i kapitałowe. Do spółek osobowych zaliczają się: spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa oraz spółka komandytowo-akcyjna. Spółkami kapitałowymi są natomiast: spółka z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółka akcyjna.

Spółka cywilna, której definicja legalna znajduje się w art. 860 k.c., właściwie nie jest spółką i w przeciwieństwie do spółek handlowych nie jest odrębnym podmiotem prawa. Jest umową wspólników, którzy są przedsiębiorcami i to właśnie oni występują w obrocie. Przez umowę spółki zobowiązują się oni dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Odbywa się to zatem przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Spółka cywilna nie posiada żadnego majątku.