Władza wykonawcza w państwie demokratycznym

Władza wykonawcza jest jedną z trzech władz, które są niezbędne do właściwego funkcjonowania państwa. Pozostałe dwie władze to: ustawodawcza i sądownicza. Władzę wykonawczą określamy również mianem egzekutywy. Do jej głównych zadań należy zarządzanie państwem oraz wykonywanie ustaw uchwalonych przez władzę ustawodawczą.

Trójpodział władzy

Trójpodział władzy to jedna z podstawowych zasad państwa demokratycznego. Polega ona na tym, że władza nie jest skupiona w jednym miejscu, lecz rozkłada się na 3 wzajemnie równoważące się siły. Dzięki temu łatwiej jest zapobiec sytuacji, w której mogłoby dojść do nadużycia władzy. Sama zasada pojawiła się w epoce oświecenia. Sformułowano ją już w XVII wieku, w praktyce zaczęła być jednak stosowana w wieku XVIII.

Warto przypomnieć, że w tym czasie dochodziło do wielu zmian. W historii prawa jest to okres, kiedy próbowano zaprowadzić większy porządek w aktach prawnych. Porządkowano je i wydawano nowe. W wielu z nich znalazły natomiast wyraz nowe założenia. Koncepcja trójpodziału władzy została zawarta m.in. w konstytucji Stanów Zjednoczonych (pierwszej na świecie), a także polskiej Konstytucji 3 Maja (drugiej na świecie i pierwszej w Europie).

Zasady państwa demokratycznego

Demokracja opiera się na kilku podstawowych zasadach. Poza tą, która została już przywołana, warto przypomnieć też o zasadzie państwa prawa. Zgodnie z nią to prawo określa kompetencje i organizację organów władzy. Ma ono także na celu uregulowanie stosunków z obywatelami oraz innymi podmiotami. Ważna jest również zasada konstytucjonalizmu. Jest ona swoistym gwarantem państwa demokratycznego. Zakłada, że konstytucja jest najważniejszym aktem prawnym. Wszystkie pozostałe akty muszą bowiem być z nią zgodne. W praktyce oznacza to, że nawet demokratycznie wybrana większość nie może podjąć decyzji, która godziłaby w prawa i wolności konstytucyjne. Z kolei dzięki zasadzie reprezentacji uznajemy, że naród sprawuje władzę przez swoich reprezentantów. Łączy się ona bezpośrednio z zasadą suwerenności narodu. Zgodnie z tą ostatnią najwyższą władzę w państwie demokratycznym sprawuje naród. 

Inne zasady państwa demokratycznego

Kolejne dwie istotne zasady to zasada poszanowania praw mniejszości i zasada pluralizmu. Ta pierwsza przypomina, że choć to głos większości ma decydujące znaczenie, to także prawa mniejszości muszą być chronione. Zasada pluralizmu oznacza, że w państwie demokratycznym akceptuje się większość poglądów. Istnieje także swoboda funkcjonowania różnych organizacji, grup społecznych, nurtów ideowych itp. 

Demokracja a akceptacja 

Jednak w tym zakresie pojawiają się pewne ograniczenia. Jest to wynik problemu, który nurtuje teoretyków od dawna. Czy zgodnie z zasadą pluralizmu powinno się akceptować także takie poglądy, które zagrażają demokracji? Podobny dylemat dotyczy tolerancji – czy powinno się być tolerancyjnym wobec nietolerancji? Jedną z najbardziej znanych odpowiedzi w tej ostatniej kwestii zawdzięczamy Immanuelowi Kantowi. Ten niemiecki filozof oświeceniowy stwierdził, że: „Tolerancja musi być nietolerancyjna wobec nietolerancji”. Tylko w ten sposób można ochronić samą ideę tolerancji. W innym przypadku sama mogłaby doprowadzić do swojego zniszczenia. Podobnie jest z państwem demokratycznym. Każdy ma prawo do własnych poglądów i do życia według własnych zasad. Jeśli jednak te zasady zagrażają samej idei demokracji, to uznaje się, że powinny być zakazane. Wynika to z art. 13 Konstytucji. Czytamy w nim, że:

Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.

Za co odpowiada władza wykonawcza?

Władza wykonawcza może być definiowana na dwa sposoby. W węższym ujęciu będzie ona rozumiana jako głowa państwa wraz z rządem, na czele którego stoi premier bądź jako prezydent, któremu podlegają ministrowie. Jednak istnieje także możliwość szerszego ujęcia. Zgodnie z nim do władzy wykonawczej zaliczamy nie tylko poprzednio wymienione grupy, lecz także organy tworzące administrację rządową. Jeśli przyjmujemy tę drugą definicję, to możemy dokonać podziału na część polityczną i urzędniczą władzy wykonawczej. Członkowie pierwszej części są wybierani w wyborach. Z kolei urzędnicy pracują w służbie cywilnej. Odpowiadają za realizowanie decyzji ministrów.

Władza wykonawcza odpowiada przede wszystkim za zarządzanie państwem oraz wykonywanie ustaw uchwalonych przez parlament. Ponadto ma za zadanie zapewnić bezpieczeństwo – zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne – państwu oraz zająć się polityką zagraniczną.

Władza wykonawcza a władza ustawodawcza

Warto zauważyć, że jedną z cech, które odróżniają władzę wykonawczą od ustawodawczej, jest pozycja ich członków. Zasadą jest, że w parlamencie wszyscy są równi, mają takie same uprawnienia itp. Inaczej jest jednak w przypadku władzy wykonawczej. Tutaj występuje hierarchia. W zależności od miejsca w niej zmieniają się bowiem możliwości. 

Władza wykonawcza – głowa państwa

Głowa państwa to zazwyczaj organ jednoosobowy, choć może być także kolegialny. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w Szwajcarii. Tam tę funkcję sprawuje Rada Federalna, na którą składa się 7 osób. Jednak zazwyczaj jest to jedna osoba. Jej głównym zadaniem jest natomiast reprezentowanie państwa w relacjach międzynarodowych. Jeśli mówimy o republikach, to tę funkcję sprawują prezydenci. Urząd prezydenta obejmuje się po wygranych wyborach. Zazwyczaj zakłada się, że jedna osoba nie powinna sprawować tego urzędu więcej niż 2 razy. Ma to za zadanie chronienie państwa przed przechyleniem się w stronę absolutyzmu.

Wybory mogą przybierać różne formy. Czasami głosowanie odbywa się w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Przykładowo z taką sytuacją mamy do czynienia w Polsce czy we Francji. W Argentynie oraz Stanach Zjednoczonych wybory są pośrednie. Tam społeczeństwo decyduje o tym, kto znajdzie się w kolegium elektorów. To oni wybiorą natomiast głowę państwa. Czasami zdarza się, że wyboru dokonuje parlament. Taką sytuację widzimy np. w Niemczech.

Monarchie

Z kolei w monarchiach głową państwa są władcy – królowie, książęta, cesarze itp. W przeciwieństwie do prezydentów, nie są wybierani, ich „kadencja” nie ma natomiast określonego końca. Zazwyczaj jest to władza dziedziczna i dożywotnia. Dawniej władcy mieli bardzo duże uprawnienia. To oni rządzili państwem. Jednak aktualnie ich kompetencje są bardzo małe. Głównie stanowią symbol jedności kraju. Przypominają też o przeszłości, tradycji i historii. Dzięki temu umacniają swój kraj.

Aktualnie w Europie występuje kilkanaście monarchii. Są to:

• Księstwo Andory,
• Królestwo Belgii,
• Królestwo Danii,
• Królestwo Hiszpanii,
• Królestwo Niderlandów,
• Księstwo Liechtensteinu,
• Wielkie Księstwo Luksemburga,
• Księstwo Monako,
• Królestwo Norwegii,
• Królestwo Szwecji,
• Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.

Warto również przypomnieć, że monarchią jest także Państwo Watykańskie.

Wybór prezydenta w Polsce

Prezydent jest wybierany w wyborach przez wszystkich obywateli. Jego kadencja trwa 5 lat (rozpoczyna się w dniu objęcia przez niego urzędu). Cały proces wyborczy zaczyna się od wydania postanowienia przez marszałka sejmu. Musi ono pojawić się w okresie pomiędzy 7 a 6 miesiącem przed upływem kadencji obecnego prezydenta. Ściśle określony jest też sposób wyboru daty wyborów. Koniecznie muszą zostać spełnione 2 warunki:

1. dzień wyborów musi być dniem wolnym od pracy,
2. wybory muszą odbyć się w okresie od 100 do 75 dni przed upływem kadencji urzędującego prezydenta.

Dzięki temu, że terminy są dość odległe, istnieje możliwość płynnego przekazania spraw. Poprzedni prezydent może bowiem zamknąć pewne, rozpoczęte przez siebie sprawy i oddać urząd swojemu następcy.

Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych, tajnych, równych i bezpośrednich. Co to oznacza?  Wybory są powszechne, ponieważ zarówno czynne, jak i bierne prawo wyborcze przysługuje możliwie szerokiemu gronu obywateli. Ograniczenia wynikają jedynie z wieku – czynne prawo wyborcze przysługuje osobom, które ukończyły 18 lat – czy  stanu umysłowego. 

Przeczytaj również:
Prezydent RP – jakie są jego zadania?

Wyjątkowe przypadki 

Przygotowywanie wyborów wygląda zupełnie inaczej w przypadkach nagłych. Dzieje się tak, gdy mamy do czynienia np. z rezygnacją, usunięciem ze stanowiska czy śmiercią prezydenta. W takiej sytuacji nie jest możliwe zachowanie obowiązkowych terminów, ponieważ są one zbyt długie. 

Kto może zostać prezydentem?

Na urząd prezydenta może zostać wybrana osoba, która spełnia 3 warunki:

• jest obywatelem Polski,

• ma czynne prawo wyborcze,

• najpóźniej w dniu głosowania kończy 35 lat.

Każdy, kto spełnia te warunki, może próbować zostać prezydentem. Jednak, aby móc kandydować w wyborach, musi najpierw zdobyć poparcie przynajmniej 100 tys. obywateli (którzy mają czynne prawo wyborcze). Z kolei, aby wygrać wybory, konieczne jest uzyskanie ponad połowy ważnie oddanych głosów. W przypadku, w którym w pierwszej turze wyborów żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej większości, należy przeprowadzić drugą turę głosowania. Odbywa się ona równo 2 tygodnie później.

Władza wykonawcza – rząd

Rząd jest drugim organem władzy wykonawczej. Zazwyczaj to on ma większe uprawnienia. W skład rządu wchodzą ministrowie oraz premier. Ten ostatni ma za zadanie kierować pracami całego rządu. Z kolei ministrowie mają za zadanie nadzorować określone kwestie. Zazwyczaj zarządzają ministerstwami. Jednak istnieją też tzw. ministrowie bez teki. Są powoływani w celu wykonania innych ważnych zadań. Zazwyczaj jednak ich pozycja jest słabsza niż pozostałych. 

Najważniejsze informacje dotyczące funkcjonowania rządu są zapisane w konstytucji. Jednak zazwyczaj są to dość ogólne zapisy. W związku z tym to, jak będzie wyglądała sytuacja rządu w danej kadencji, zależy od wielu czynników zewnętrznych. W zależności od tego, jaki jest skład rządu, jakie są relacje premiera z jego partią, a także od jego charakteru i na ile wykazuje się umiejętnościami przywódczymi, działania rządu mogą być bardziej lub mniej efektywne.

Rada Ministrów w Polsce

Polski rząd ma dość silną pozycję w kraju. Przede wszystkim Rada Ministrów w Polsce prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej, a także kieruje administracją rządową. W art. 146 ust. 4 Konstytucji możemy przeczytać, że:

W zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach Rada Ministrów w szczególności:

1) zapewnia wykonanie ustaw,

2) wydaje rozporządzenia,

3) koordynuje i kontroluje prace organów administracji rządowej,

4) chroni interesy Skarbu Państwa,

5) uchwala projekt budżetu państwa,

6) kieruje wykonaniem budżetu państwa oraz uchwala zamknięcie rachunków państwowych i sprawozdanie z wykonania budżetu,

7) zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz porządek publiczny,

8) zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne państwa,

9) sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi,

10) zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe,

11) sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju oraz określa corocznie liczbę obywateli powoływanych do czynnej służby wojskowej,

12) określa organizację i tryb swojej pracy.

O silnej pozycji Rady Ministrów w Polsce świadczy także ust. 2. Zgodnie z nim do Rady Ministrów należą sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego. 

Przeczytaj również:
Rada Ministrów RP – jakie ma kompetencje?

Władza wykonawcza – zakres kompetencji prezydenta i rządu a system rządów

Zakres kompetencji prezydenta i rządu bardzo się różni w zależności od państwa, o którym mówimy. Przykładowo w systemie prezydenckim prezydent ma bardzo duże kompetencje. To on jest zwierzchnikiem władzy wykonawczej (w tym systemie nie ma funkcji premiera). Nie może też zostać odwołany z przyczyn politycznych. W związku z tym jego pozycja jest bardzo silna. Taki system rządów funkcjonuje w Stanach Zjednoczonych.

System kanclerski

Z odwrotną sytuacją mamy natomiast do czynienia w przypadku systemu kanclerskiego. Tutaj to pozycja premiera – kanclerza – jest bardzo mocna. Jest to jedyny członek rządu wybierany przez parlament. W związku z tym ma możliwość samodzielnego wyboru członków swojego rządu. Określa też kierunek polityki gabinetu. Ponadto kanclerz to jedyna osoba, która może dokonywać zmian personalnych w rządzie. Nikt inny nie może bowiem doprowadzić do odwołania ministra ze stanowiska. Aby odwołać kanclerza, należy złożyć konstruktywne wotum nieufności. Taki system występuje np. w Niemczech. W pozostałych 3 systemach nie występuje aż tak duża dysproporcja w kompetencjach rządu i prezydenta. Te systemy to system parlamentarno-gabinetowy, system parlamentarno-komitetowy oraz system półprezydencki.

Relacje pomiędzy prezydentem a rządem w Polsce

Jeśli chodzi o rolę prezydenta w relacjach z rządem, to przede wszystkim zgodnie z art. 154 ust. 1 Konstytucji prezydent desygnuje premiera. Następnie na jego wniosek powołuje członków rządu. Teoretycznie prezydent ma pełną swobodę w wyborze prezesa Rady Ministrów. Jednak w praktyce zawsze wybiera się osobę, która ma poparcie większości parlamentarnej. W skrócie oznacza to, że zazwyczaj premierem zostaje lider partii lub koalicji, która ma większość w sejmie (choć nie jest to zasadą). Po powołaniu rządu przez prezydenta musi on uzyskać wotum zaufania. Jeśli tak się nie stanie, prezydent będzie musiał powołać Radę Ministrów w takim kształcie, jaki zostanie wyznaczony przez sejm. Warto jednak pamiętać, że prezydent nie może samodzielnie odwołać rządu ani nawet zwrócić się do sejmu o udzielenie wotum nieufności. Ma jednak prawo do wystąpienia z wnioskiem do sejmu o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej premiera lub ministra, którzy naruszyli prawo podczas pełnienia swoich funkcji.

Kontrasygnata

Kolejna istotna kwestia jest związana z kontrasygnatą. Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną, ale nie ponosi odpowiedzialności politycznej. Oznacza to, że w przypadku naruszenia Konstytucji, ustaw czy popełnienia przestępstwa, będzie on odpowiadał przed Trybunałem Stanu (odpowiedzialność konstytucyjna). Prezydent nie może jednak zostać odwołany ze stanowiska przez większość parlamentarną w związku z podjętymi działaniami. Z tego powodu większość aktów prawnych wymaga drugiego podpisu – czyli kontrasygnaty – prezesa Rady Ministra. Tego ostatniego bowiem można pociągnąć do odpowiedzialności politycznej.