Kiedy sąd odstępuje od wykonania tymczasowego aresztowania?
Przepisy kodeksu postępowania karnego określają pewne negatywne przesłanki tymczasowego aresztowania, które wyłączają możliwość zastosowania tego środka wobec oskarżonego. Kiedy ma miejsce odstąpienie od wykonania tymczasowego aresztowania?
Odstąpienie od tymczasowego aresztowania – ograniczenia podmiotowe
Zgodnie z art. 259 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534, dalej również jako „k.p.k.”) jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności:
– spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo;
– pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.
W powyższym przepisie chodzi o sytuację, w której przebywający w areszcie śledczym nie może podjąć leczenia. Brak leczenia może natomiast spowodować realnie poważne niebezpieczeństwo nie tylko dla życia, lecz także dla zdrowia podejrzanego (oskarżonego). Niektóre jednostki chorobowe bowiem wymagają leczenia w warunkach wolnościowych, gdyż areszty śledcze nie dysponują specjalistycznym zapleczem medycznym. W tym wypadku względy humanitaryzmu przesądzają o odstąpieniu od tymczasowego aresztowania.
Aby można było stwierdzić wystąpienie tej przesłanki, niezbędne jest skorzystanie z wiadomości specjalnych. Zajdzie zatem konieczność dopuszczenia dowodu z opinii biegłych, którzy wypowiedzą się co do stanu zdrowia podejrzanego (oskarżonego). Ewentualnie nastąpi konieczność jego leczenia w warunkach wolnościowych. Warto odnotować, że najszybciej organ procesowy uzyska informację o stanie zdrowia osadzonego w areszcie śledczym, zwracając się do służby zdrowia aresztu śledczego o nadesłanie informacji o stanie zdrowia osadzonego wraz ze wskazaniem, czy może być on leczony w warunkach izolacyjnych.
Kolejnym ograniczeniem w stosowaniu tymczasowego aresztowania – jak już wcześniej wspomniano – jest sytuacja, w której aresztowanie pociągnęłoby za sobą wyjątkowo ciężkie skutki dla podejrzanego (oskarżonego) lub jego najbliższej rodziny. Nie ulega wątpliwości, że tymczasowe aresztowanie prawie nigdy nie może być wykonywane bez kolizji z interesami podejrzanego (oskarżonego) i jego najbliższej rodziny. Należy zauważyć, że w komentowanym przepisie mowa jest o „wyjątkowo ciężkich skutkach”, jakie pociąga za sobą tymczasowe aresztowanie, jako przesłance uzasadniającej odstąpienie od jego stosowania, o ile tylko szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie. Te szczególne względy, o których mowa w art. 259 § 1 k.p.k., mogą dotyczyć zarówno podejrzanego, jak i czynu, o jaki jest on podejrzany. Przykładem może być popełnienie przestępstwa polegającego na kwalifikowanej postaci zabójstwa.
Katalog otwarty
Wyliczenie okoliczności dających podstawę do odstąpienia od tymczasowego aresztowania na podstawie art. 259 § 1 k.p.k. ma charakter przykładowy, o czym świadczy użycie zwrotu „zwłaszcza”. Przykładowo, w literaturze funkcjonuje pogląd, który dopuszcza możliwość odstąpienia od stosowania tymczasowego aresztowania na podstawie art. 259 § 1 k.p.k. ze względów społecznych, np. gdy wniosek prokuratora o tymczasowe aresztowanie dotyczy jedynego na danym terenie lekarza specjalisty w sytuacji, kiedy panuje groźna epidemia i obecność lekarza jest niezbędna do jej zwalczania (tak: S. Pikulski, K. Szczechowicz, Zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w świetle praw i wolności obywatelskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego 2004, s. 81–82).
Odstąpienie od tymczasowego aresztowania – ograniczenia przedmiotowe
Obok ograniczeń podmiotowych w stosowaniu tymczasowego aresztowania występują także ograniczenia przedmiotowe. Dotyczy to dwóch sytuacji, a mianowicie nie stosuje się tymczasowego aresztowania:
- gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą (np. karę ograniczenia wolności lub karę grzywny) albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia (chodzi o to, aby nie doszło do antycypacji kary) – art. 259 § 2 k.p.k.;
- jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku (np. znieważenie, naruszenie nietykalności cielesnej).
Ograniczenia przedmiotowe w stosowaniu tymczasowego aresztowania, o których jest mowa powyżej, nie mają zastosowania gdy:
- oskarżony się ukrywa;
- uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie;
- nie można ustalić jego tożsamości.
Ograniczenie przedmiotowe przewidziane w § 2 nie ma również zastosowania, gdy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo orzeczenia środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym (art. 259 § 4 k.p.k.).