Czym jest sprawstwo kierownicze?
Sprawstwo kierownicze to jeden z rodzajów sprawstwa, które stanowi działanie polegające na kierowaniu wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub osoby – sprawców wykonawczych.
Postaci popełnienia czynu zabronionego
Artykuł 18 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 z późn. zm., dalej również jako „k.k”) zawiera ustawowe określenie postaci popełnienia czynu zabronionego (tzw. form zjawiskowych). Inaczej mówiąc, przepis ten określa możliwe rodzaje szeroko rozumianego sprawstwa. Wskazuje na sprawstwo pojedyncze (jednosprawstwo), współsprawstwo, sprawstwo kierownicze i sprawstwo polecające. Do form tych ustawa zalicza także podżeganie oraz pomocnictwo. Są to niesprawcze formy zjawiskowe czynu zabronionego. Zgodnie z polską koncepcją odpowiedzialności podżeganie i pomocnictwo nie stanowią formy uczestnictwa w cudzym przestępstwie. Jest to natomiast równorzędna, z szeroko rozumianym sprawstwem, forma jego popełnienia.
Formy zjawiskowe, czyli postaci popełnienia czynu zabronionego
Kodeks karny przewiduje postaci popełnienia czynu zabronionego. Jednosprawcą jest ten, kto sam popełnia czyn zabroniony. Współsprawstwo polega na wspólnym wykonaniu czynu zabronionego przez co najmniej dwie osoby pozostające w porozumieniu. Oznacza to, że jeżeli dwaj sprawcy dokonali we współsprawstwie przykładowo kradzieży rzeczy o wartości 800 zł, każdy z nich będzie odpowiadał za przestępstwo kradzieży. Podstawowymi elementami współsprawstwa są wspólne wykonanie znamion czynu zabronionego oraz porozumienie zachodzące między współsprawcami. Z kolei sprawstwo polecające polega na poleceniu innej osobie wykonania czynu zabronionego z wykorzystaniem stosunku uzależnienia istniejącego między sprawcą polecającym a bezpośrednim. Do form zjawiskowych zalicza się także podżeganie i pomocnictwo. Ostatnią z form zjawiskowych jest sprawstwo kierownicze.
Sprawstwo kierownicze – czym jest?
Jak wspomniano wcześniej, art. 18 § 2 k.k. określa cztery kodeksowe odmiany sprawstwa. Jedną z nich jest sprawstwo kierownicze, które zachodzi gdy sprawca „kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę”. Tak określoną formę współdziałania przestępnego należy rozgraniczać od podżegania, którego istotą jest nakłanianie do czynu zabronionego, od pomocnictwa, które polega na ułatwianiu popełnienia czynu, a w końcu od sprawstwa przez polecenie. Co jest więc istotą tego „kierowania” czynem? Nie ulega wątpliwości, że musi to być coś więcej niż samo tylko nakłonienie, ułatwienie czy polecenie wykonania czynu.
Zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Okręgowy w Olsztynie w wyroku z 15 czerwca 2018 r. (sygn. VII Ka 486/18), istotą sprawstwa kierowniczego jest wytyczenie akcji przestępczej realizowanej przez sprawców bezpośrednich. Pogląd ten podzielił też Sąd Najwyższy w wyroku z 25 czerwca 2008 r. (sygn. IV KK 39/08): istota sprawstwa kierowniczego sprowadza się do sterowania zachowaniem innej osoby, a sprawca kierowniczy czerpie swój sens z dokonania czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę i bywa, że wprost posługuje się tą osobą jako narzędziem w dokonaniu przestępstwa. Określa więc cel i sposób zachowania tej osoby w realizacji czynu zabronionego, decyduje też o rozpoczęciu jego wykonania, o ewentualnej zmianie sposobu jego urzeczywistnienia lub nawet o przerwaniu podjętych czynności.
Sprawstwo kierownicze – orzecznictwo
Sprawstwo kierownicze polega na kierowaniu wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę. Jest ono szczególną postacią sprawstwa, w której nie mamy do czynienia z bezpośrednią realizacją znamion czynu zabronionego. W braku formuły sprawstwa kierowniczego zachowanie podmiotu kierującego wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę mogłoby być traktowane jako podżeganie lub/i pomocnictwo. Wydaje się jednak, że słuszne jest określenie go mianem sprawcy. Zachowanie takie zawiera pojęciowo większy ładunek społecznej szkodliwości niż podżeganie i pomocnictwo.
Większość doktryny i orzecznictwa jest zdania, że zwrot „kieruje wykonaniem czynu zabronionego” oznacza panowanie nad czynem przez sprawcę kierowniczego i jego przewagę nad bezpośrednim wykonawcą. Takie stanowisko potwierdzają wyroki: Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 25 lutego 2001 r., sygn. II AKa 313/00, a także Sądu Najwyższego z 25 czerwca 2008 r., sygn. IV KK 39/08). Według innego poglądu kierowanie wykonaniem czynu zabronionego obejmuje także organizowanie wykonania czynu zabronionego przez inną osobę, bez zachowania panowania nad jego przebiegiem. Co do zasady należy przychylić się raczej do pierwszego z zaprezentowanych poglądów. Organizowanie wykonania czynu zabronionego przez inną osobę można uznać za pomocnictwo lub podżeganie. Nie mieści się ono jednak w formule sprawstwa kierowniczego.
Sprawstwo kierownicze – przestępstwa nieumyślne
Co istotne, możliwe jest również sprawstwo kierownicze przestępstwa nieumyślnego. W takim wypadku sprawca kierowniczy kieruje zachowaniem naruszającym reguły ostrożności, przewidując lub mogąc przewidzieć popełnienie czynu zabronionego. Możliwe jest, że sprawca kierowniczy odpowiada za czyn umyślny, a bezpośredni wykonawca – za nieumyślny. Podkreślenia wymaga również fakt, że bez znaczenia pozostaje to, czy bezpośredni sprawca ponosi odpowiedzialność za swój czyn. Możliwe jest więc sprawstwo kierownicze w sytuacji, kiedy bezpośredni sprawca nawet w ogóle nie ponosi odpowiedzialności karnej (np. z powodu choroby psychicznej lub innego upośledzenia umysłowego, lub gdy bezpośrednim sprawcą jest nieletni). Nie wydaje się zatem, aby potrzebne było doszukiwanie się w takim wypadku popełnienia czynu przez sprawcę, kierującego zachowaniami innych, niepopełniających czynu zabronionego, w specyficznej postaci sprawstwa bezpośredniego. Z drugiej strony należy podkreślić, że sprawca kierowniczy nie ponosi odpowiedzialności za ewentualny eksces (czyli przekroczenie granic kontratypu, czyli okoliczności wyłączającej karną bezprawność czynu, np. obrony koniecznej) bezpośredniego wykonawcy.
