Umowa kredytu od podstaw

Działalność kredytowa to jedna z podstawowych usług świadczonych przez banki. Z tego względu umowa kredytu stanowi jedną z najbardziej popularnych umów występujących w obrocie. Warto więc wiedzieć, jakie elementy składają się na ten rodzaj stosunku prawnego. 

Czym jest umowa kredytu?

Definicję umowy kredytu znajdziemy w art. 69 ust. 1 ustawy Prawo bankowe. Zgodnie z przywołanym przepisem przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel. Kredytobiorca zobowiązuje się natomiast do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu.

Mając na uwadze powyższą definicję umowy kredytu, do cech charakterystycznych tego rodzaju zobowiązania możemy zaliczyć:

• wzajemność – świadczenie jednej ze stron jest odpowiednikiem świadczenia drugiej strony;
• odpłatność – kredytobiorca płaci odsetki, prowizję oraz pozostałe koszty manipulacyjne, które przewiduje umowa;
• środki pieniężne mogące być przedmiotem umowy;
• terminowość – umowa określa dokładny termin, na jaki została zawarta; 
• określony cel – środki pieniężne muszą być spożytkowane przez kredytobiorcę na określony cel.

Umowa kredytu ma charakter umowy podmiotowo kwalifikowanej. Wynika to z faktu, iż kredytodawcą może być jedynie podmiot posiadający status banku w rozumieniu ustawy Prawo bankowe. Tego rodzaju ograniczenie nie występuje zaś po stronie kredytobiorcy. Kredytobiorcą może być bowiem osoba fizyczna, osoba prawna, a także jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, ale wyposażona w zdolność prawną.

Forma oraz treść umowy kredytu

Minimalną treść, jaką powinna zawierać każda umowa kredytu, określa art. 69 ust 2 oraz 3 Prawa bankowego. Zgodnie z przywołanymi regulacjami umowa kredytu powinna zostać zawarta  na piśmie oraz określać w szczególności: 

• strony umowy;
• kwotę i walutę kredytu;
• cel, na który kredyt został udzielony;
• zasady i termin spłaty kredytu;
• w przypadku umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska szczegółowe zasady określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego w szczególności wyliczana jest kwota kredytu, jego transz i rat kapitałowo-odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu;
• wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany;
• sposób zabezpieczenia spłaty kredytu;
• zakres uprawnień banku związanych z kontrolą wykorzystania i spłaty kredytu;
• terminy i sposób postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych;
• wysokość prowizji, jeżeli umowa ją przewiduje;
• warunki dokonywania zmian i rozwiązania umowy.

W przypadku umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska kredytobiorca może dokonywać spłaty rat kapitałowo-odsetkowych oraz dokonać przedterminowej spłaty pełnej lub częściowej kwoty kredytu bezpośrednio w tej walucie. Tym samym, w tym przypadku, w umowie o kredyt określa się także zasady otwarcia i prowadzenia rachunku służącego do gromadzenia środków przeznaczonych na spłatę kredytu oraz zasady dokonywania spłaty za pośrednictwem tego rachunku (art. 69 ust. 3 Prawa bankowego).

Oddanie kredytobiorcy do dyspozycji środków pieniężnych przez bank

Podstawowym obowiązkiem banku, jako strony umowy kredytu, jest świadczenie polegające na udostępnieniu określonej kwoty środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy. Określenie sposobu, w jaki środki pieniężne zostaną udostępnione kredytobiorcy, powinna natomiast określać umowa kredytu (art. 69 ust. 2 Prawa bankowego). Oddanie środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy może nastąpić w różny sposób, w zależności od przyjętych tzw. technik kredytowania. Najczęściej dokonuje się tego jednak przez otwarcie osobnego rachunku bankowego, na który zostanie przelana suma kredytu. Istnieje także możliwość przelania środków na inne konto wskazane przez kredytobiorcę. Sama suma kredytu może zostać zaś przelana jednorazowo lub w kilku transzach. 

Jedną z możliwości oddania do dyspozycji środków pieniężnych kredytobiorcy jest tzw. overdraft. W przypadku tego rodzaju techniki kredytowania kredytobiorca jest uprawniony do dokonywania dyspozycji płatniczych do banku. Każdorazowa realizacja takiej dyspozycji przez bank skutkować będzie zaś powstaniem na rachunku bankowym salda debetowego. 

Oprocentowanie kredytu 

Podstawowym świadczeniem, które ciąży na kredytobiorcy, jest zwrot kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu. Zgodnie z art. 69 ust. 2 Prawa bankowego wysokość oprocentowania kredytu oraz warunki jego zmiany powinna określa umowa. Oprocentowanie kredytu może być określone w oparciu o stałą bądź zmienną stopę procentową.  

Wysokość zmiennej stopy procentowej określa się najczęściej w odniesieniu do konkretnej stopy referencyjnej. Określając zmienne oprocentowanie kredytu, banki stosują mechanizm, w którym do zmiennej stopy referencyjnej dodają swoją marżę. Dwiema najpopularniejszymi stopami referencyjnymi są WIBOR oraz LIBOR. Oba powyższe wskaźniki określają wysokość oprocentowania pożyczek na rynku międzybankowym. WIBOR (Warsaw Interbank Offered Rate) odnosi się jednak do rynku krajowego. Z kolei LIBOR (London Interbank Offered Rate) – do rynku międzybankowego w Londynie. Co ważne, WIBOR powiązany jest ze stopami procentowymi określanymi przez NBP. Tym samym jeśli one wzrosną, wzrośnie także WIBOR.

Innym sposobem określenia zmiennej stopy procentowej jest wprowadzenie do umowy postanowienia umownego, które upoważnia bank do jednostronnej zmiany stopy oprocentowania w przypadku wystąpienia określonych okoliczności. W takim jednak przypadku należy dokładnie określić okoliczności (warunki), w jakich bank może zmienić wysokość stopy procentowej. Decyzja banku w przedmiotowej kwestii nie może mieć bowiem charakteru arbitralnego, co podkreślił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 maja 1992 r. (III CZP 50/92).

Prowizja 

Drugim elementem, który składa się na wynagrodzenie banku z tytułu udzielenia kredytu, może być prowizja. Bank może bowiem pobierać prowizję w wielu przypadkach (tj. przy udzieleniu kredytu, w momencie wcześniejszej spłaty zobowiązania, przy rozpoznaniu wniosku kredytowego).

W kwestii zwrotu części prowizji w przypadku wcześniejszej spłaty kredytu wypowiedział się niedawno Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W orzeczeniu z dnia 11 września 2019 (C-383/18) TSUE stwierdził, że klient, spłacając kredyt wcześniej, może żądać od banku zwrotu wszystkich kosztów, a nie tylko tych zależnych od czasu obowiązywania umowy. Oznacza to zatem, że klient odzyska również część prowizji za udzielenie kredytu. 

Zabezpieczenie kredytu

Bank, udzielając kredytu, może żądać od przyszłego kredytobiorcy ustanowienia stosownego zabezpieczenia. Oczywiście obowiązek określenia sposobu zabezpieczenia umowy kredytu, który wynika z art. 69 ust. 2 Prawa bankowego, ma charakter fakultatywny. Tym samym teoretycznie nie każda umowa kredytu musi przewidywać odpowiednie zabezpieczenie jego spłaty. Praktyka pokazuje jednak, że w większości przypadków bank, udzielając kredytu, żąda stosownego zabezpieczenia. W takim przypadku strony, zawierając umowę kredytu, powinny w niej dokładnie określić sposób zabezpieczenia, jego formę prawną oraz warunki wykorzystania zabezpieczenia. 

Systematyzując poszczególne rodzaje zabezpieczeń kredytu, możemy podzielić je na dwie kategorie.

• Zabezpieczenia rzeczowe, których istotą jest ograniczenie odpowiedzialności osoby dającej zabezpieczenie do wartości poszczególnych składników jej majątku. Podstawowym zabezpieczeniem rzeczowym stosowanym w celu zabezpieczenia spłaty kredytu jest hipoteka. Ponadto do zabezpieczeń o charakterze rzeczowym zaliczamy również m.in. zastaw zwykły, zastaw rejestrowy, kaucję, przewłaszczenie na zabezpieczenie. 
• zabezpieczenia osobiste, na podstawie których osoba dająca zabezpieczenie odpowiada całym swoim majątkiem. Ten rodzaj zabezpieczenia obejmuje w szczególności: weksel, poręczenie oraz gwarancję bankową.

Kontrola wykorzystania oraz spłaty kredytu 

Umowa kredytu powinna zawierać postanowienia określające zakres uprawnień banku w przedmiocie kontroli wykorzystywania oraz spłaty kredytu przez kredytobiorcę. Istotą kontroli wykorzystywania kredytu jest dokonanie sprawdzenia, czy środki uzyskane na jego podstawie są spożytkowywane przez kredytobiorcę zgodnie z celem określonym w umowie. Kontrola spłaty kredytu polega zaś na monitorowaniu zdolności kredytowej kredytobiorcy w czasie trwania umowy. 

Zgodnie z art. 70  ust. 3 Prawa bankowego kredytobiorca jest obowiązany umożliwić podejmowanie przez bank czynności związanych z oceną sytuacji finansowej i gospodarczej oraz kontrolę wykorzystania i spłaty kredytu. Uszczegółowienie powyżej przywołanych obowiązków wprowadza art. 74 ustawy Prawo bankowe. Zgodnie z cytowanym przepisem w czasie obowiązywania umowy kredytu kredytobiorca jest obowiązany przedstawić – na żądanie banku – informacje i dokumenty niezbędne do oceny jego sytuacji finansowej i gospodarczej oraz umożliwiające kontrolę wykorzystania i spłaty kredytu. 

Kontrola wykorzystywania oraz spłaty kredytu jest o tyle istotna, że niedotrzymanie warunków umowy bądź utrata zdolności kredytowej przez kredytobiorcę może skutkować obniżeniem kwoty przyznanego kredytu albo wypowiedzeniem umowy kredytu przez bank (art. 75 ust. 1 Prawo bankowe). 

Zmiana, rozwiązanie, wypowiedzenie umowy kredytu

Umowa kredytu, jako zobowiązanie o charakterze ciągłym, może być w każdym czasie zmieniona bądź rozwiązana. Każda ze wspomnianych wyżej czynności wymaga jednak zgody banku oraz kredytobiorcy. Umowa kredytu może również przewidywać sytuacje, w których kredytobiorcy przysługiwać będzie uprawnienie do wypowiedzenia umowy. 

Co więcej, cytowany wyżej art. 75 ust. 1 Prawa bankowego przewiduje przesłanki, w razie wystąpienia których bank ma możliwość wypowiedzenia umowy. Powyżej wspomniany katalog rozszerza przesłanka, którą można wywnioskować z treści art. 75 ust. 3 (tj. zagrożenie upadłości kredytobiorcy). Co ważne, wypowiedzenie umowy kredytu z powodu utraty przez kredytobiorcę zdolności kredytowej lub zagrożenia jego upadłością nie może jednak nastąpić, jeżeli bank zgodził się na realizację przez kredytobiorcę programu naprawczego. Ponadto w razie wystąpienia powyższych przesłanek po stronie banku powstaje uprawnienie, a nie obowiązek, wypowiedzenia umowy. Tym samym ostatecznie to od woli banku zależy zatem, czy  umowa  w  takiej sytuacji dalej będzie wiązać strony.