Czym jest obywatelstwo? Obywatelstwo w prawie polskim i międzynarodowym

Obywatelstwo jest formalną przynależnością człowieka do państwa, która rodzi prawa i obowiązki zarówno po stronie obywatela, jak i państwa. Brak jakiegokolwiek obywatelstwa wiąże się z licznymi niedogodnościami i niebezpieczeństwami, dlatego każde rozwinięte państwo jasno określa sposoby jego nabycia. Co należy wiedzieć o instytucji obywatelstwa?

Obywatelstwo jako podstawowe prawo człowieka

Prawo do posiadania obywatelstwa jest powszechnie uznawane za podstawowe prawo każdego człowieka. Znajduje to swoje odzwierciedlenie między innymi w przepisach Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucją 217/III A w dniu 10 grudnia 1948 roku w Paryżu. Zgodnie z jej art. 15 ust. 1, każdy człowiek ma prawo do posiadania obywatelstwa. Co więcej, zgodnie z ust. 2, nie wolno nikogo pozbawiać samowolnie obywatelstwa ani nikomu odmawiać prawa do zmiany obywatelstwa.

Osoba bez obywatelstwa

Osobę, która nie jest związana obywatelstwem z jakimkolwiek państwem nazywa się apatrydą, apolidą lub po prostu bezpaństwowcem. Odsetek apatrydów w społeczeństwie jest bardzo niski, co nie oznacza, że problem ten nie jest istotny.

Badaniem sytuacji bezpaństwowców zajmuje się między innymi Wysoki komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw uchodźców (w dalszej treści: „UNHCR”). Zgodnie z danymi opublikowanymi przez UNHCR w 2019 roku, na świecie jest co najmniej 10 milionów bezpaństwowców. W Unii Europejskiej jest ich ponad 500 tysięcy, a w Polsce około 10 tysięcy.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że Polska wciąż nie ratyfikowała dwóch konwencji dotyczących praw bezpaństwowców:

• Konwencji o statusie bezpaństwowców z 1954 roku oraz
• Konwencji o ograniczaniu bezpaństwowości z 1961 roku.

Polski ustawodawca nie zdefiniował w żadnej ustawie osoby bezpaństwowej, ani nie nakreślił procedury identyfikowania bezpaństwowców oraz ich ochrony.

Problemy wynikające z braku obywatelstwa

Należy zaznaczyć, że sytuacja prawna bezpaństwowców jest niekorzystna, bowiem są oni pozbawieni ochrony i opieki jakiegokolwiek państwa. Do problemów, z którymi muszą borykać się osoby nieposiadające obywatelstwa zaliczyć można przede wszystkim:

• brak możliwości swobodnego podróżowania;
• ryzyko wydalenia z kraju aktualnego pobytu;
• brak praw politycznych;
• ograniczony dostęp do opieki medycznej;
• ograniczenie możliwości legalnego podjęcia pracy;
• nikłe szanse na zdobycie wykształcenia.

Ponadto z brakiem oficjalnych dokumentów wiążą się liczne zagrożenia, wśród których można wymienić przemoc, czy handel ludźmi.

Kto wyznacza kryteria, które należy spełnić aby otrzymać obywatelstwo?

Jak stanowi art. 1 Konwencji Ligi Narodów w sprawie kolizji ustaw o obywatelstwie, podpisanej 12 kwietnia 1930 roku w Hadze, każde Państwo władne jest określić w swym ustawodawstwie, kto jest jego obywatelem. Ustawodawstwo to winno być przyjęte przez inne Państwa, byleby było zgodne z umowami międzynarodowymi, zwyczajem międzynarodowym i zasadami prawnymi ogólnie uznanymi w przedmiocie obywatelstwa.

Kompetencja każdego państwa do nadawania obywatelstwa i ustalania procedury jego uzyskania potwierdzona została również w art. 3 Konwencji Rady Europy o obywatelstwie z roku 1997. Nadawanie obywatelstwa jest więc tak zwaną kompetencją wyłączną państwa. Jednak wiele spraw związanych z obywatelstwem jest przedmiotem regulacji prawa międzynarodowego.

Wpływ prawa międzynarodowego na wydawanie obywatelstwa przez państwo

W 1923 roku Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej rozstrzygał, czy państwa mają zupełną dowolność w kształtowaniu procesu wydawania obywatelstwa. W swojej opinii na temat dekretów o obywatelstwie w Tunisie i Maroku organ rozstrzygnął, czy o wydaniu obywatelstwa decyduje wyłącznie określone Państwo. Organ uznał, że to pytanie jest zasadniczo względne, a odpowiedź jest uzależniona od ukształtowania stosunków międzynarodowych.

Zgodnie ze stanowiskiem Trybunału, swoboda w podejmowaniu decyzji przez dane państwo jest ograniczona przez zobowiązania, które ma ono w stosunku do innych państw. To oznacza, że kompetencja państwa, która co do zasady jest wyłączna, może być ograniczona prawem międzynarodowym.

Obywatelstwo a narodowość

Należy odróżnić pojęcie obywatelstwa od narodowości. Narodowość ma szerszy zakres podmiotowy. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego, narodowość oznacza przynależność do danego narodu, poczucie tej przynależności.

Narodowość danego człowieka nie zależy więc od posiadanego obywatelstwa. Decyduje o tym związek emocjonalny, kulturowy lub genealogiczny z określonym narodem.

Sposoby nabycia obywatelstwa

Obywatelstwo może zostać nabyte w sposób pierwotny lub wtórny.

Nabycie obywatelstwa w sposób pierwotny, odbywa się poprzez samo urodzenie. W zależności od prawa obowiązującego w danym państwie, pierwotne nabycie obywatelstwa może nastąpić zgodnie z zasadą prawa krwi (łac. ius sanguinis) lub prawa ziemi (łac. ius soli). Obie zasady są proste w zrozumieniu, bowiem ich sens sugerują nam już same nazwy.

Zgodnie z zasadą prawa krwi, dziecko nabywa takie samo obywatelstwo, jakie posiadają jego rodzice albo jedno z rodziców. Natomiast według zasady prawa ziemi, dziecko nabywa obywatelstwo państwa, na którego terytorium się urodziło.

Nabycie obywatelstwa w sposób wtórny, to nabycie go w każdy inny sposób niż poprzez urodzenie się.

Obywatelstwo ekonomiczne

W niektórych państwach przewidziana jest również procedura nabycia obywatelstwa w ramach programów inwestycyjnych. Obywatelstwo nabywane w ten sposób nazywa się obywatelstwem ekonomicznym. Obywatelstwa ekonomiczne nie są nowym zjawiskiem, bowiem w niektórych krajach wydawane są od ponad 30 lat.

Motywacją nabywania obywatelstwa ekonomicznego jest najczęściej chęć korzystania z zalet rajów podatkowych. Przykładem kraju, którego obywatelstwo można nabyć w ramach programu inwestycyjnego jest Saint Lucia. W celu uzyskania paszportu tego kraju należy zainwestować 100 tysięcy dolarów w specjalny fundusz lub 300 tysięcy dolarów w położone tam nieruchomości.

Osoby, które kojarzą tego typu procedury wyłącznie z małymi państwami, położonymi w egzotycznych stronach są w błędzie. Kraje, które oferują obywatelstwa ekonomiczne znajdują się również w Europie, są to Turcja, Cypr i Malta.

Warto w tym miejscu przytoczyć orzeczenie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z roku 1955, zgodnie z którym obywatelstwo nie powinno być nadawane bez przyczyny. Państwo powinno nadawać je osobom, które wykazują się przywiązaniem do niego, solidarnością egzystencji, interesów i uczuć. Zdaniem Trybunału, jedynie osoba, która spełnia te warunki może być uznana za związaną z Państwem. Obywatelstwo stanowi więź prawną, która nie zawsze odzwierciedla tę rzeczywistą.

Więcej niż jedno obywatelstwo

W większości państw posiadanie więcej niż jednego obywatelstwa nie stanowi problemu. Na przykład w Polsce można mieć jednocześnie polskie i zagraniczne obywatelstwo. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z przepisami polskiego prawa, posiadanie przez polskich obywateli innego obywatelstwa poza polskim nie skutkuje prawem do przedkładania go nad polskie. Obywatel Polski na terytorium Rzeczypospolitej Polski w żadnym wypadku nie może żądać od organów państwowych, aby traktowały go jako obywatela innego państwa.

Niektóre Państwa zabraniają jednak posiadania więcej niż jednego obywatelstwa. Bardzo restrykcyjna pod tym względem jest na przykład Japonia. Japońskie przepisy są na tyle surowe, że dzieci posiadające więcej niż jeden paszport muszą odrzucić obywatelstwo inne niż japońskie przed ukończeniem 22 roku życia. W przeciwnym wypadku tracą status obywatela Japonii.

Obywatelstwo w polskim prawie. Jak nabyć polskie obywatelstwo?

Zgodnie z art. 34 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne sposoby nabycia polskiego obywatelstwa określa ustawa o obywatelstwie polskim z dnia 2 kwietnia 2009 roku (Dz.U.2022.0.465 t.j.) (w dalszej treści: „Ustawa”).

W myśl art. 4 Ustawy obywatelstwo polskie nabywa się przez:

• nadanie obywatelstwa polskiego;
• uznanie za obywatela polskiego;
• przywrócenie obywatelstwa polskiego lub
• z mocy prawa.

Czy można stracić obywatelstwo?

Przytoczony wyżej przykład Japonii pokazuje, że w niektórych państwach funkcjonują przepisy dotyczące utraty obywatelstwa. Przesłanki utraty obywatelstwa mogą być różne. Do najczęściej spotykanych w systemach prawnych innych państw należą:

• dobrowolne nabycie innego obywatelstwa;
• oszustwa w procesie naturalizacji;
• służba w zagranicznych wojskach lub rządach;
• dobrowolne zrzeczenie się obywatelstwa;
• utrata obywatelstwa przez nieletniego w przypadku utraty go przez rodziców;
• niespełnienie warunków narzuconych przez państwo (analogia do wcześniej podanego przykładu z japońskiego prawa).

Polskie obywatelstwo utracić można wyłącznie na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta RP.

Jak zrzec się polskiego obywatelstwa?

Uzyskanie zgody Prezydenta RP na zrzeczenie się polskiego obywatelstwa jest możliwe, gdy zrzekający się posiada obywatelstwo innego państwa lub przyrzeczenie jego nadania. Dodatkowo zrzekający się powinien dołączyć do swojego wniosku oświadczenie, że nie toczy się przeciwko niemu postępowanie sądowe.

Utrata obywatelstwa polskiego następuje po upływie 30 dni od daty wydania postanowienia Prezydenta w tej sprawie lub w terminie krótszym, jeżeli Prezydent tak zadecyduje. Postanowienie Prezydenta w sprawie zrzeczenia się obywatelstwa polskiego jest ostateczne.

W przypadku, gdy rodzice uzyskają zgodę na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego, to ta zgoda rozciąga się na ich dzieci, jeśli pozostają one pod ich władzą rodzicielską. Kiedy zgoda została udzielona tylko jednemu z rodziców, to obejmuje małoletniego, jeśli drugiemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska lub w przypadku, gdy drugie z rodziców w odpowiednim oświadczeniu wyraziło zgodę na utratę obywatelstwa polskiego przez małoletniego.

Jeśli dziecko osób, które zrzekły się obywatelstwa polskiego ukończyło wcześniej 16 rok życia, to utrata jego obywatelstwa następuje jedynie za jego zgodą.