Czym zajmuje się wiktymologia?

Wiktymologia to nauka zajmująca się badaniami roli ofiary w procesie przestępstwa. Istotne jest tu ustalanie przyczyn tworzących podatność na stanie się ofiarą przestępstwa i metod ich zapobiegania. Służy więc ona badaniu profilu ofiar danego przestępstwa. Zwykle celem jest znalezienie sprawcy.

Wiktymologia – znaczenie węższe i szersze

Zgodnie z definicją zawartą w Słowniku języka polskiego PWN, wiktymologia to multidyscyplinarna dziedzina nauki. Jej zadaniem jest całościowa analiza zjawisk dysfunkcjonalnych i zapobieganie nieprawidłowym procesom i zjawiskom, których wynikiem są różnorodne formy pokrzywdzenia.

Wiktymologia zajmowała się badaniem roli ofiary w genezie przestępstwa (prowokacja, przyczynianie się, typologia ofiar), zjawiskami patologii społecznej oraz innych zdarzeń, powodujących skrzywdzenie człowieka. W ostatnich latach obserwujemy jednak pewne zmiany. Nauka ta koncentruje się bowiem głównie na formułowaniu postulatów dotyczących ochrony interesów ofiar przestępstw w prawie i procesie karnym. Z pewnością duże znaczenie ma tu zapewnienie pomocy ofiarom.

Wiktymologia w węższym znaczeniu (tzw. wiktymologia kryminalna) interesuje się winnymi, typami ofiar przestępstw (bada ich więzi ze sprawcą przestępstw), wolą ofiary w zdarzeniu przestępnym oraz traktowaniem ofiar przestępstw przez wymiar sprawiedliwości. Natomiast wiktymologia w szerszym znaczeniu to tzw. wiktymologia ogólna. Stara się ona objąć swoim zainteresowaniem wszystkie formy pokrzywdzenia człowieka w społeczeństwie.

Ofiara a przestępstwo

Wiktymologia, jako nauka o wiktymizacji i ofiarach w kontekście funkcjonowania systemów wymiaru sprawiedliwości, pojawiła się jako wynik kryminologicznych analiz dotyczących przestępstwa i jego sprawcy. Pierwotnie badanie nad przestępczością przyjmowały za prawidłowość to, że sprawca jest stroną aktywną przestępstwa. Natomiast ofiara była stroną pasywną. Tymczasem rozwój badań kryminologicznych dał podstawy do postawienia pytania – czy zawsze ofiara jest stroną pasywną w przestępstwie?

Dało to początek naukowym badaniom problematyki roli ofiary w genezie przestępstwa, która stanowi podstawowy przedmiot zainteresowania wiktymologii. Prowadzone badania doprowadziły do ustaleń, że ofiara przestępstwa może mieć wpływ na powzięcie i realizację zamiaru przestępczego. Pierwsze analizy wiktymologiczne dały więc podstawy do stwierdzenia, że ofiara także może być w różnym stopniu stroną aktywną w przestępstwie.

Wiktymologia – zadania

Złożoność problematyki badawczej, jaka wynika z analizy relacji pomiędzy sprawcą a ofiarą przestępstwa, podejmowanej przez wiktymologię, powoduje konieczność usystematyzowania zadań tej nauki. B. Hołyst (Hołyst, Wiktymologia, s. 37–39) proponuje następujące ujęcie zadań wiktymologii:

• zadania ogólne, czyli diagnozowanie i interpretacja sytuacji, zapobieganie zjawiskom niepożądanym oraz przygotowywanie propozycji dotyczących tworzenia sytuacji pożądanych;
• zadania szczegółowe, czyli edukacja społeczna w zakresie rozumienia stosunków społecznych, własnej roli w społeczeństwie, odpowiedzialności za nieostrożność i prowokację, ochrony samego siebie przed staniem się ofiarą; ale także pomoc na rzecz ofiar, która ma doprowadziæ do pełnego powrotu poszkodowanej osoby do społeczeństwa (budowanie systemów pomocowych dla ofiar przestępstw) oraz psychoterapia i socjoterapia osób podatnych na uleganie sytuacjom zagrożenia.

Wiktymologia wieloaspektowo analizuje problem wiktymizacji, a mianowicie:

• opisuje zjawisko wiktymizacji,
• wyjaśnia jego przyczyny,
• poszukuje sposobów przeciwdziałania wiktymizacji,
• poszukuje sposobów usuwania następstw wiktymizacji.

Inne zadania wiktymologii

Ważnym zadaniem wiktymologii, obok diagnozy zagrożenia ogólnego, jest przewidywanie zagrożenia poszczególnych kategorii demograficznych. W takim znaczeniu chodzi o określenie zagrożenia, jakie wynika m.in. z wieku, płci, wyglądu zewnętrznego, statusu ekonomicznego czy stylu życia (m.in. konieczności poruszania się w określonym czasie, w określonym miejscu, w związku z wykonywaną pracą lub inną typową aktywnością).

Ponadto wiktymologia ma dążyć do „systemowego badania wszystkich tych cech osób, a także cech sytuacji, które zawierają w sobie ładunek potencjału wiktymizacyjnego” (Hołyst, Wiktymologia, s. 37).