Wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta

Konstytucja RP jako podstawowe wolności i prawa obywatela uznaje nietykalność osobistą. Zgodnie z art. 42 ust. 1 Konstytucji każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.

Zasadę tę można znaleźć także w licznych ustawach szczególnych (np. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, o działalności leczniczej, o ochronie zdrowia psychicznego, czy o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów), jak i aktach prawa międzynarodowego (w szczególności art. 5 europejskiej Konwencji o prawach człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny sporządzonej w Oviedo dnia 4.04.1997 r.). Jak mają się do tego zabiegi medyczne? Czy zawsze wymagana jest zgoda pacjenta?

Wyłączenie stanu wyższej konieczności

Istotną kwestią, która budzi wiele kontrowersji, jest możliwość powołania się przez lekarza na stan wyższej konieczności jako okoliczność wyłączającą jego odpowiedzialność karną za wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta.

Poświęcenie dobra w postaci prawa do własnego decydowania o sobie przez pacjenta dla ratowania jego życia i zdrowia dokonywane jest w interesie społecznym. Jednak orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że konstrukcja stanu wyższej konieczności nie może mieć tu zastosowania (wyrok z 28 listopada 2007 r., sygn. V KK 81/07). Dominuje pogląd, iż dopuszczenie takiej możliwości przekreślałoby w ogóle znaczenie wyrażenia zgody przez pacjenta. Czyniłoby to jego uprawnienie do decyzji w praktyce fikcyjnym oraz powodowałoby ryzyko wystąpienia zjawiska „równi pochyłej”, gdzie przymus leczenia stałby się w praktyce regułą, a nie wyjątkiem. Co więcej, lekarze w takiej sytuacji decydowaliby o losie pacjenta w sposób bezwzględny. Przejmowaliby zatem na siebie całą odpowiedzialność. Możliwość podjęcia decyzji przez pacjenta prowadzi natomiast do rozłożenia odpowiedzialności między lekarza i samego zainteresowanego.

Ratowanie cudzego dobra nie powinno mieć miejsca, gdy sam zainteresowany się temu sprzeciwia. Prawo karne nie przyjmuje bowiem zasady uszczęśliwiania ludzi wbrew ich woli (E. Zielińska, Powinności lekarza, s. 81; por. też M. Filar, Lekarskie prawo karne, s. 256–257).

Wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta

Zgodnie z art. 192 § 1 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”), kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przedmiotem ochrony tego przepisu jest więc prawo pacjenta do podejmowania własnych decyzji w zakresie poddania się zabiegowi leczniczemu. Prawo to wywodzi się z godności człowieka. Jest ono niezależne od zdolności do czynności prawnych.

Czym jest zabieg leczniczy?

W kwestii rozumienia pojęcia zabiegu leczniczego w doktrynie ukształtowały się dwa skrajne stanowiska. Jedni ograniczają zabiegi lecznicze jedynie do leczniczych zabiegów operacyjnych. Drudzy natomiast utożsamiają je z wszelkimi świadczeniami zdrowotnymi. Zabieg leczniczy to w istocie każdy zabieg lekarski przybierający formę czynności leczniczej (terapeutycznej) lub czynności lekarskiej (nieterapeutycznej) podejmowany w stosunku do pacjenta na etapie profilaktyki, diagnozy, terapii i rehabilitacji, który ze względu na właściwą mu technikę medyczną łączy się z naruszeniem integralności cielesnej pacjenta poprzez naruszenie jego tkanki cielesnej lub fizycznym inwazyjnym wniknięciem w jego ciało bez naruszenia tej tkanki (M. Filar, Lekarskie prawo karne, s. 247–248).

Zgoda pacjenta

Rozbieżności występują również co do rozumienia pojęcia braku zgody udzielonej przez pacjenta. Zdaniem niektórych jest to szczególna forma oświadczenia woli. Inni zaś uważają, że taka zgoda jest jedynie wyrazem autonomii jednostki w zakresie dysponowania dobrami osobistymi. Zasady wyrażania zgody pacjenta na zabieg oraz wyjątki od tej reguły statuują przepisy prawa medycznego. Przede wszystkim ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 10 kwietnia 2015 r. (sygn. III KK 14/15), miarodajna, legalizująca działanie lekarza zgoda pacjenta na wykonanie zabiegu leczniczego to taka zgoda, która stanowi wyraz jego własnej, świadomej (zarówno od strony zdolności psychofizycznej udzielającego zgody, jak i rozważenia niezbędnych jej przesłanek) oraz swobodnej i dobrowolnej (nieobciążonej wadą błędu czy przymusu) decyzji.

Przeczytaj również:
Leczenie bez zgody pacjenta – czy jest możliwe?

Przepisy Kodeksu karnego a zabieg medyczny

Kwestia odpowiedzialności karnej z art. 192 kk nie wchodzi w grę w tych przypadkach, gdy pacjent ma ustawowy obowiązek poddania się leczeniu, badaniu czy określonemu zabiegowi. Przykładem takiego obowiązku jest art. 21 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, zgodnie z którym osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody, a osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona całkowicie – także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. Obowiązkowym badaniom lekarskim, a także, stosownie do potrzeb i według decyzji przewodniczącego komisji lekarskiej, badaniom specjalistycznym, w tym psychologicznym, oraz obserwacji szpitalnej, poddawane są również osoby stawiające się do kwalifikacji wojskowej (art. 26 ust. 1a ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej).