Zaprzeczenie ojcostwa a alimenty – czy możliwy jest zwrot?
Co do zasady obowiązki alimentacyjne względem dzieci odnoszą się jedynie do osób będących rodzicami w rozumieniu prawa rodzinnego. Jak wygląda sytuacja, w której okazuje się, że zobowiązany do płacenia alimentów mężczyzna jednak nie jest biologicznym ojcem dziecka? Jakie są skutki zaprzeczenia ojcostwa?
Domniemanie ojcostwa
Jeśli dziecko urodziło się w trakcie trwania małżeństwa, wówczas mamy do czynienia z tzw. domniemaniem ojcostwa. Zgodnie bowiem z art. 62 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1359, dalej również jako „k.r.o.”) jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Co więcej, kodeksowe domniemanie ojcostwa może być obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa (art. 62 § 3 k.r.o.). Oznacza to, że z prawnego punktu widzenia mężczyzna taki jest ojcem dziecka aż do uprawomocnienia się wyroku w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa.
Zaprzeczenie ojcostwa a alimenty
Zaprzeczenie ojcostwa następuje przez wykazanie, że mąż matki nie jest ojcem dziecka (art. 67 k.r.o.). Chodzi tu zatem o obalenie domniemania z art. 62 § 1 k.r.o. Postępowanie dowodowe ma udowodnić, że mąż matki nie jest ojcem dziecka. Niewystarczające jest zatem samo uprawdopodobnienie, że mąż matki nie jest ojcem dziecka.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 13 grudnia 2000 r. (sygn. III CKN 1422/00), celem procesu o zaprzeczenie ojcostwa nie jest ustalenie ojcostwa biologicznego męża matki, lecz obalenie ustawowego domniemania, że dziecko od niego pochodzi.
Zgodnie z art. 63 k.r.o. mąż matki może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi. Musi to jednak nastąpić nie później niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Początek biegu terminu do wniesienia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa przez męża matki oznaczył ustawodawca na dzień, w którym dowiedział się on o urodzeniu dziecka przez żonę. Termin nie może zatem rozpocząć biegu wcześniej niż w dniu urodzenia dziecka (wyrok Sądu Najwyższego z 24 października 1979 r., sygn. IV CR 361/79). Orzecznictwo Sądu Najwyższego podkreśla, że nie chodzi o dzień, w którym mąż matki dowiedział się o tym, że żona jest w ciąży (orzeczenie SN z 28 września 1964 r., sygn. II CR 260/64; orzeczenie z 18 lipca 1967 r., sygn. I CR 37/67).
Zaprzeczenie ojcostwa a alimenty –co z już wpłaconymi alimentami?
Co dzieje się z alimentami, jeżeli nastąpi zaprzeczenie ojcostwa? W świetle prawa można by uznać, że mamy w takich przypadkach do czynienia z bezpodstawnym wzbogaceniem. Ma ono bowiem miejsce wtedy, gdy ten, kto spełnił świadczenie, nie był do tego zobowiązany albo gdy podstawa świadczenia odpadła. W przypadku zaprzeczenia ojcostwa właściwie tak się dzieje.
Z drugiej jednak strony świadczenie alimentacyjne ma szczególny charakter – służy ono zaspokojeniu potrzeb życiowych dziecka. Co więcej, sam skutek wsteczny orzeczenia o zaprzeczeniu ojcostwa w praktyce tak naprawdę jest nie do końca wsteczny. Do czasu rozstrzygnięcia mężczyzna ten był bowiem ojcem. Trudno więc jednoznacznie stwierdzić, że w tym czasie nie należały się alimenty. Do takiego stanowiska przychyla się Sąd Najwyższy. W jednym z orzeczeń (z 29 stycznia 2012 r., sygn. III CZP 91/11) stwierdził, że wyrok unieważniający ojcostwo nie upoważnia do zwrotu alimentów. Jako podstawę uzasadnienia przyjęto, że wsteczny skutek wzruszenia ojcostwa nie obejmuje alimentów, które nie podlegają zwrotowi.
Przeczytaj także: Zakres świadczeń alimentacyjnych – od czego zależy?
Jak dotąd brak możliwości zwrotu alimentów
Do tej pory sądy uznawały, iż ojciec płacący alimenty na podstawie prawomocnego wyroku sądu od momentu unieważnienia ojcostwa nie jest zobowiązany do spełniania obowiązku alimentacyjnego; jednak wszystkie wypłacone wcześniej należności nie podlegają zwrotowi. Przywołać tutaj należy uchwałę Sądu Najwyższego z 11 października 1982 r. (sygn. III CZP 22/82). Skład orzekający orzekł, iż mąż matki, zobowiązany prawomocnym wyrokiem do świadczenia alimentów na rzecz dziecka, może z chwilą prawomocnego obalenia domniemania jego ojcostwa – w drodze zaprzeczenia ojcostwa – żądać ustalenia, że jego obowiązek alimentacyjny ustał, co do świadczeń alimentacyjnych niespełnionych do tej chwili.
Prawomocne zaprzeczenie ojcostwa nie wywiera wpływu na wyrok nakazujący obowiązek alimentacyjny w okresie, gdy obowiązywało domniemanie ojcostwa względem dziecka, jak również nie ma wpływu na uznanie nieważności umowy zawartej między stronami, określającej świadczenia alimentacyjne. Obecnie zatem mąż matki, jeśli jest zobowiązany wyrokiem sądowym do płacenia alimentów, który uznał dziecko, chcąc ustalenia, iż jego obowiązek alimentacyjny ustał, musi w tym celu wystąpić z powództwem do sądu. Aktualnie mężowi matki nie przysługuje jednak roszczenie o zwrot świadczeń spełnionych przed prawomocnym zaprzeczeniem ojcostwa.
Przeczytaj także: Niepłacenie alimentów. System w Polsce pomaga czy szkodzi?
