Terapia uzależnień – kiedy trzeba się jej poddać?

Jednym ze środków zabezpieczających orzekanych przez sąd może być terapia uzależnień. W Kodeksie karnym została ona wymieniona jako drugi po dozorze elektronicznym środek zabezpieczający. Kiedy jest on orzekany i wobec jakich sprawców?

Istota środków zabezpieczających

Środki zabezpieczające, obok kar i środków karnych, stanowią instytucję prawa karnego stosowaną wobec sprawców czynów zabronionych. Służą one zabezpieczeniu społeczeństwa przed zagrożeniem porządku prawnego, powodowanym przez sprawcę. Z tego też powodu środki zabezpieczające stosuje się tradycyjnie wobec szczególnych kategorii sprawców – osób, których nie można ukarać (gdyż z powodu niepoczytalności nie ponoszą winy), osób, wobec których zachodzi uzasadniona obawa, że pomimo ukarania w dalszym ciągu będą popełniać przestępstwa, czy w końcu osób, których nie można ukarać dostatecznie surowo ze względu na granicę stopnia winy, a zachodzi potrzeba realizacji względów izolacyjnych lub prewencyjnych. Natomiast środek karny ma charakter pośredni między karą a środkiem zabezpieczającym. Stanowi on bowiem zarówno represję, jak i metodę zabezpieczenia przed niepożądanymi zachowaniami sprawcy.

Przeczytaj również:
Środki zabezpieczające w kodeksie karnym

Kodeks karny – terapia uzależnień

Przepisy art. 93f ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”) dotyczą wolnościowych środków zabezpieczających w postaci terapii i terapii uzależnień. Istotą środka zabezpieczającego określonego jako terapia jest nałożenie na sprawcę obowiązku stawiennictwa (we wskazanej przez sąd placówce) w terminach wyznaczonych przez lekarza psychiatrę, seksuologa lub terapeutę i poddania się terapeutycznym oddziaływaniom, które mogą przybierać różne formy. Kodeks rozróżnia farmakoterapię od postępowania terapeutycznego, które może przybrać postać od psychoedukacji po zaawansowaną terapię kliniczną. Przepis ten określa także cel terapii, jakim jest osłabienie popędu psychoseksualnego w przypadku farmakoterapii oraz poprawa funkcjonowania sprawcy w społeczeństwie w przypadku oddziaływań psychoterapeutycznych. Jakkolwiek sąd ma swobodę wyboru środka, to nie wiąże lekarza, psychologa lub psychoterapeuty konkretnymi wskazaniami co do metody postępowania.

Terapia uzależnień – obowiązki sprawcy

Zgodnie z art. 93f § 1 kk sprawca, wobec którego orzeczono terapię, ma obowiązek stawiennictwa we wskazanej przez sąd placówce w terminach wyznaczonych przez lekarza psychiatrę, seksuologa lub terapeutę i poddania się terapii farmakologicznej zmierzającej do osłabienia popędu seksualnego, psychoterapii lub psychoedukacji w celu poprawy jego funkcjonowania w społeczeństwie. Jest on także zobowiązany do stawiennictwa we wskazanej przez sąd placówce leczenia odwykowego w terminach wyznaczonych przez lekarza i poddania się leczeniu uzależnienia od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie działającego środka (art. 93f § 2 kk).

Terapia farmakologiczna

Terapia farmakologiczna, o której mowa w art. 93f kk, potocznie jest nazywana kastracją chemiczną. Pojęcie to jest pewnym określeniem umownym. Nie oznacza ono bowiem nieodwracalnego pozbawienia człowieka narządów płciowych i zdolności płodzenia. Polega natomiast na zredukowaniu za pomocą środków farmakologicznych produkcji testosteronu w jądrach i nadnerczach, a w konsekwencji obniżeniu poziomu tego hormonu we krwi i osłabieniu popędu płciowego.

Istotne jest to, że terapia obniżająca popęd nie jest obojętna dla zdrowia. Na jej skutek dochodzi do zmian somatycznych i psychicznych w organizmie, takich jak obniżenie napędu psychoruchowego, poczucie małej wartości własnej, chwiejność emocjonalna, płaczliwość, otyłość brzuszna (typ kobiecy otyłości), depresja, zwiększona męczliwość, zmiany w układzie kostnym oraz mięśniowym i wiele innych (Wstęp, red. Skrzypulec, s. 48).

Zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny kastracja przymusowa ingeruje w podstawowe prawa człowieka, takie jak prawo do prywatności (art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, dalej również jako „EKPC”) oraz prawo do wolności od tortur i nieludzkiego traktowania (art. 3 EKPC). Godzi również w gwarantowaną przez art. 30 Konstytucji RP godność człowieka. Często podnosi się przy tym argument, że terapia ta jest nieskuteczna dla zapobiegania powrotowi sprawcy do przestępstwa. Nie zmienia bowiem jego preferencji seksualnych, a jedynie czasowo (w okresie terapii farmakologicznej) hamuje popęd płciowy.

Czas trwania terapii

Z uwagi na fakt, że nie jest możliwe określenie z góry momentu zakończenia terapeutycznych oddziaływań, terapię i terapię uzależnień orzeka się bezterminowo. Sąd uchyla środek zabezpieczający, gdy dalsze jego stosowanie nie jest już konieczne. Wniosek o uchylenie (lub zmianę) środka zabezpieczającego może złożyć również dyrektor zakładu karnego, kierownik zakładu psychiatrycznego lub kierownik podmiotu leczniczego, w którym sprawca odbywa terapię lub terapię uzależnień (art. 199b Kodeksu karnego wykonawczego).