Kiedy możliwe jest uchylenie się od mandatu?
Uchylenie prawomocnego mandatu karnego stanowi instytucję szczególną. Dotyczy ono bowiem rozstrzygnięcia prawomocnego, a ponadto – w odróżnieniu od wcześniejszych etapów postępowania mandatowego – jest postępowaniem o charakterze sądowym. Celem tego postępowania jest kontrola zasadności nałożonego i już prawomocnego mandatu. Wydane zaś orzeczenie rozstrzyga o tym, czy czyn może być w ogóle kwalifikowany jako wykroczenie. Postępowanie sądowe nie ma wszak charakteru samoistnego. Stanowi natomiast swoiste przedłużenie postępowania mandatowego (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 maja 2004 r., sygn. SK 38/03).
Charakter wniosku o uchylenie mandatu karnego
Wniosek o uchylenie mandatu karnego umieszczono poza działem X „Środki odwoławcze”. Jest on jednak szczególnym nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia. Może być wniesiony bowiem jedynie od prawomocnej decyzji o nałożeniu mandatu. Oznacza to, że sąd działający w trybie art. 101 kpsw jest sądem rozpoznającym nadzwyczajny środek zaskarżenia kwestionujący prawomocne już rozstrzygnięcie. Może zatem jedynie uchylić prawomocny mandat karny albo nie uwzględnić wniosku (uchwała Sądu Najwyższego z 30 września 2003 r., sygn. I KZP 25/03; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 maja 2004 r., sygn. SK 38/03).
Uchylenie prawomocnego mandatu karnego
Zgodnie z art. 101 § 1 ustawy Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (dalej jako „kpsw”), prawomocny mandat karny podlega niezwłocznie uchyleniu, jeżeli grzywnę nałożono:
- za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie, albo
- na osobę, która popełniła czyn zabroniony przed ukończeniem 17 lat, albo
- gdy ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia wykroczenia z przyczyn, o których mowa w art. 15–17 (obrona konieczna, stan wyższej konieczności, niepoczytalność i poczytalność ograniczona) ustawy Kodeks wykroczeń (dalej jako „kw”).
Uchylenie następuje na wniosek ukaranego, jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna prawnego złożony nie później niż w terminie 7 dni od uprawomocnienia się mandatu lub na wniosek organu, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, albo z urzędu.
Należy zwrócić uwagę, że ustawodawca w przepisie art. 101 § 1 posłużył się zwrotem „prawomocny mandat karny”. Oznacza to, że instytucja uchylenia mandatu karnego nie będzie znajdowała zastosowania w przypadku mandatu zaocznego, gdy grzywna nałożona mandatem nie została uiszczona we wskazanym miejscu i terminie. Dopiero bowiem z tą chwilą mandat staje się prawomocny i do tego czasu nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej.
Za wysoki mandat? Uchylenie!
Prawomocny mandat karny podlega uchyleniu w trybie określonym w art. 101 § 1 kpsw, jeżeli grzywnę nałożono wbrew zakazom określonym w art. 96 § 2 kpsw. Zgodnie z nim w drodze mandatu karnego nie nakłada się grzywny za wykroczenia, za które należałoby orzec środek karny. Nie nakłada się również grzywny w wypadku określonym w art. 10 kw (zbieg wykroczenia z przestępstwem). W przypadku natomiast zbiegu przepisów i wykroczeń nałożenie grzywny w drodze mandatu karnego jest możliwe jedynie, gdy w zakresie wszystkich naruszonych przepisów postępowanie mandatowe jest dopuszczalne. Podlega on również uchyleniu, gdy grzywnę nałożono w wysokości wyższej, niż wynika to z art. 96 kpsw, z tym że w takim wypadku jedynie w części przekraczającej jej dopuszczalną wysokość (art. 101 § 1a kpsw).
Przeczytaj również:
Bezpodstawny mandat w komunikacji miejskiej – jak się odwołać?
Uchylenie na wniosek ukaranego
Zgodnie z art. 101 § 1b kpsw, prawomocny mandat karny podlega uchyleniu w każdym czasie na wniosek ukaranego, jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna prawnego lub na wniosek organu, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, albo z urzędu, jeżeli:
- Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego została nałożona grzywna tym mandatem;
- potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską.
Właściwość sądu
Uprawniony do uchylenia prawomocnego mandatu karnego jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy, na którego obszarze działania została nałożona grzywna (art. 101 § 2 kpsw). W przedmiocie uchylenia mandatu karnego sąd orzeka na posiedzeniu. W posiedzeniu ma prawo uczestniczyć ukarany, organ, który lub którego funkcjonariusz nałożył grzywnę w drodze mandatu, albo przedstawiciel tego organu oraz ujawniony pokrzywdzony. Przed wydaniem postanowienia sąd może zarządzić stosowne czynności w celu sprawdzenia podstaw do uchylenia mandatu karnego. Przykładowo sąd może zwrócić się do organu, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, z prośbą o nadesłanie dokumentacji związanej z ukaraniem (np. notatki służbowej sporządzonej przez funkcjonariusza, uwierzytelnionych odpisów notatników służbowych) czy przesłuchać funkcjonariusza, który nałożył grzywnę, ukaranego czy innego uczestnika zdarzenia.
Rodzaje rozstrzygnięć sądu
Merytoryczne rozstrzygnięcie sądu przybiera postać postanowienia. Polega ono – w razie stwierdzenia zaistnienia podstaw – na uchyleniu prawomocnego mandatu karnego albo – w razie ich braku – na oddaleniu wniosku (uchwała Sądu Najwyższego z 30 września 2003 r., sygn. I KZP 25/03). Prawomocny mandat karny może zostać uchylony w całości lub w części. W tym ostatnim przypadku sytuacja taka zaistnieje wówczas, gdy grzywnę nałożono w wysokości wyższej, niż to wynika z art. 96 § 1–1b kpsw. W takim wypadku uchylenie następuje jedynie w części przekraczającej dopuszczalną wysokość grzywny (art. 101 § 1b in fine kpsw).
W pozostałym zakresie mandat karny korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Uchylając mandat karny, sąd nakazuje podmiotowi zwrot uiszczonej kwoty na rachunek, z którego pobrano grzywnę (art. 101 § 3 kpsw). Co istotne, zgodnie z art. 101 § 4 kpsw, w razie wydania ponownego rozstrzygnięcia w sprawie, w której uchylono prawomocny mandat karny, nie można orzec na niekorzyść obwinionego, jeżeli uchylenie mandatu nastąpiło z przyczyn wskazanych w art. 101 § 1b kpsw.
Brak podstaw do uchylenia
Brak będzie podstaw do uchylenia prawomocnego mandatu karnego, m.in. gdy:
- czyn, za który nałożono grzywnę, powinien zostać zakwalifikowany z innego przepisu prawa wykroczeń, niż to uczynił organ mandatowy, nawet wtedy, gdy w odniesieniu do prawidłowej kwalifikacji zastosowanie postępowania mandatowego było niedopuszczalne;
- mandat karny został nałożony przez nieuprawnionego (podmiotowo i przedmiotowo) funkcjonariusza, względnie został wydany z przekroczeniem ustawowego terminu, o jakim mowa w art. 97 § 1 kw;
- wymierzono grzywnę rażąco surową, nieuwzględniającą wysokości dochodów sprawcy, jego sytuacji majątkowej, możliwości zarobkowych oraz warunków osobistych i rodzinnych (T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania w sprawach.., s. 353; D. Świecki, Metodyka pracy …, s. 243; J. Lewiński, Mandat …, s. 34; T. Krawczyk, Postępowanie w przedmiocie uchylenia prawomocnego mandatu karnego na gruncie Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, CzPKiNP 2009/3, s. 195).