Umyślność i nieumyślność czynu – co tak naprawdę znaczą te pojęcia?

Umyślność i nieumyślność to jedne z najczęściej pojawiających się pojęć w kontekście spraw karnych, ale nie tylko. Pojawiają się one właściwie w każdej gałęzi prawa, niejednokrotnie wpływając w sposób znaczący na skutki i późniejsze konsekwencje danego czynu. Z pozoru wydaje się, że pojęcia te nie wymagają wyjaśnienia. Czy tak jest na pewno? Co w istocie pod pojęciami tymi rozumie Kodeks karny?

Strona podmiotowa czynu zabronionego

Przepis art. 9 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”) określa w sposób zgeneralizowany treść strony podmiotowej czynu zabronionego. Postaci strony podmiotowej przestępstwa (określane czasem błędnie „formami winy”) wyrażają stosunek intelektualno-psychiczny sprawcy do popełnianego przestępstwa.

I tak, zgodnie z przepisami Kodeksu karnego, czyn zabroniony może zostać popełniony:

• umyślnie (art. 9 § 1 kk),
• nieumyślnie (art. 9 § 2 kk),
• umyślno-nieumyślnie i nieumyślno-nieumyślnie (art. 9 § 3 kk).

Umyślność – definicja

Zgodnie z art. 9 § 1 kk czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia. Znaczy to, że chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi. Do znamion strony podmiotowej należą zatem umyślność i nieumyślność.

Sprawca może popełnić umyślnie lub nieumyślnie czyn zabroniony także wówczas, gdy zachodzi okoliczność wyłączająca winę (np. nieletniość lub niepoczytalność). Istotą umyślności jest zamiar popełnienia czynu zabronionego. Oznacza on świadomość sprawcy i jego wolę urzeczywistnienia swoim zachowaniem (działaniem lub zaniechaniem) znamion czynu zabronionego. Chociaż zamiar istnieje tylko w świadomości sprawcy, jest faktem psychologicznym. Podlega zatem dowodzeniu tak samo jak okoliczności ze sfery przedmiotowej, z zastosowaniem odpowiednich zasad dowodzenia oraz wnioskowania.

Dlatego jeśli sprawca nie wyraził swego zamiaru słowami, wnioskuje się o nim z okoliczności zajścia (wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 3 kwietnia 2018 r., sygn. II AKa 73/18). Powszechnie przyjmuje się, że do istoty zamiaru należy świadomość elementów rzeczywistości objętej ustawowymi znamionami przedmiotowymi, a także wola zrealizowania czynności czasownikowej w warunkach określonych w przepisie określającym te znamiona przedmiotowe.

Umyślność – dwie postaci zamiaru

Kodeks karny wyróżnia dwie postaci zamiaru. W doktrynie i orzecznictwie określa się je jako zamiar bezpośredni (dolus directus) i ewentualny (dolus eventualis). Do odróżnienia zamiaru bezpośredniego od ewentualnego konieczne jest przyjęcie założenia, że między tym, co sprawca sobie uświadamia, a tym, co ma zamiar zrealizować, może zachodzić różnica. 

Zamiar bezpośredni polega na tym, że sprawca chce popełnić czyn zabroniony (tak np. postanowienie Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2017 r., sygn. II KK 104/17). Jeżeli skutek należący do znamion czynu zabronionego jest nieuchronny albo jego prawdopodobieństwo jest duże, a sprawca sobie to uświadamiał, to należy przypisać zamiar bezpośredni. W przypadku niepewności co do nastąpienia skutku należącego do ustawowych znamion czy też wystąpienia znamion modalnych w grę będzie wchodził zamiar ewentualny, o ile ta niepewność znajdowała uzasadnienie w okolicznościach sprawy. Jeśli zachodziły okoliczności, które mogły uzasadniać wątpliwość sprawcy. 

Co istotne, zamiar ewentualny nigdy nie występuje samodzielnie. Towarzyszy natomiast określonemu zamiarowi bezpośredniemu, nawet prawnokarnie irrelewantnemu (tak również Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 29 maja 2014 r., sygn. II AKa 26/14, oraz wyrok Sądu Apleacyjnego we Wrocławiu z 11 września 2013 r., sygn. II AKa 278/13). Zamiar ewentualny polega na tym, że sprawca ani chce, ani nie chce popełnienia czynu zabronionego. Przewidując jednak możliwość jego popełnienia, godzi się na to. Godzenie się, najogólniej rzecz ujmując, oznacza akceptowanie mogącego nastąpić stanu rzeczy. Nie stanowi jednakże zamiaru ewentualnego przekonanie sprawcy o nieuchronności popełnienia czynu zabronionego. Jest to wówczas zamiar bezpośredni.

Nieumyślność – definicja

Zgodnie z art. 9 § 2 kk czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Artykuł 9 § 2 kk pozwala więc na wskazanie świadomej i nieświadomej nieumyślności. Świadoma nieumyślność ma polegać na tym, że sprawca przewidywał możliwość popełnienia czynu zabronionego. Nie miał jednak zamiaru jego popełnienia. Przypuszczał zatem, że tego uniknie. Nieświadomej nieumyślności dotyczy końcowa część art. 9 § 2 kk – „albo mógł przewidzieć”.

Istotą nieumyślności jest więc brak zamiaru. Z art. 9 § 2 kk wynika, że przypisanie nieumyślnego czynu zabronionego wymaga ustalenia naruszenia reguły ostrożności. Chodzi oczywiście o skonkretyzowaną regułę. Taką, którą sprawca swoim zachowaniem naruszył i która miała zabezpieczać dobro prawne, które zostało przez niego naruszone przed takim naruszeniem lub narażeniem na niebezpieczeństwo. Reguły te mogą dotyczyć: kwalifikacji sprawcy, użytego narzędzia, sposobu realizowania czynności, wymaganego wyposażenia w trakcie podejmowania określonej działalności, reguł zespołowego działania (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 8 marca 2017 r., sygn. III KK 345/16). Należy badać reguły ostrożności wiążące grupę podmiotów, które reprezentuje sprawca. Jeżeli nie naruszono żadnej reguły ostrożności w trakcie postępowania, zachowanie należy uznać za społecznie akceptowalne.  Nie wyczerpuje ono zatem tym samym znamion czynu zabronionego nieumyślnego.

Umyślność i nieumyślność – mieszana strona podmiotowa

Zgodnie z art. 9 § 3 kk sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć. Teoretycznie możliwe są tu cztery warianty strony podmiotowej: czyny zabronione umyślno-umyślne, umyślno-nieumyślne, nieumyślno-umyślne, nieumyślno-nieumyślne. Jedynie dwa z nich mieszczą się w zakresie regulacji art. 9 § 3 kk. Czyny zabronione, w których także następstwo jest objęte umyślnością sprawcy, to po prostu czyny zabronione umyślne, pozostające poza nim. Trudno sobie w takim razie wyobrazić sytuację, w której czyn sprawcy byłby objęty nieumyślnością, a jego następstwo umyślnością. A zatem w art. 9 § 3 kk chodzi jedynie o czyny umyślno-nieumyślne i nieumyślno-nieumyślne.

Przestępstwa nieumyślno-nieumyślne stanowią nowość. Taka konstrukcja strony podmiotowej nie była znana Kodeksowi karnemu z 1969 r.