Wydanie, odebranie i zatrzymanie rzeczy – kiedy jest dopuszczalne?

Wydanie, odebranie i zatrzymanie rzeczy (a także późniejsze ich zabezpieczenie) ma miejsce nie tylko wtedy, gdy policjant wykonuje czynności zabezpieczające po wszczęciu postępowania karnego, lecz także w każdej sytuacji, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że określony przedmiot może stanowić dowód w sprawie popełnienia przestępstwa. Zawsze więc gdy z okoliczności znalezienia przedmiotu wynika, że może być on dowodem w postępowaniu karnym, funkcjonariusz policji powinien go zabezpieczyć. Jak wygląda procedura zatrzymania rzeczy? Jakie prawa przysługują jej właścicielowi?

Wydanie rzeczy uprawnionym organom

Zgodnie z art. 217 § 1 ustawy Kodeks postępowania karnego (dalej jako „kpk”),  rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie lub podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym, przepadku, środków kompensacyjnych albo roszczeń o naprawienie szkody należy wydać na żądanie sądu lub prokuratora. Zasada ta jednak podlega ograniczeniu. W wypadkach niecierpiących zwłoki wydania rzeczy może także żądać Policja lub inny uprawniony organ (np. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne). W myśl wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Szczecinie z 4 lutego 2009 r. (sygn. I SA/Sz 356/08), inspektor kontroli skarbowej jest także „innym uprawnionym organem”, o którym mowa w art. 217 § 1 kpk. Kiedy mamy zatem do czynienia z wypadkiem niecierpiącym zwłoki? Będzie tak, gdy oczekiwanie na decyzję prokuratora lub sądu może spowodować utratę dowodu lub możliwości skutecznego dokonania zajęcia rzeczy w celu zabezpieczenia kar, środków karnych o charakterze majątkowym albo roszczeń o naprawienie szkody.

Rzeczy podlegające zatrzymaniu

Zgodnie z § 159 regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, zatrzymaniu w drodze dobrowolnego wydania lub odebrania albo po uprzednim przeszukaniu podlegają rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie, które:

1. służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa;
2. zachowały na sobie ślady przestępstwa;
3. pochodzą bezpośrednio lub pośrednio z przestępstwa;
4. mogą służyć jako środek dowodowy do wykrycia sprawcy czynu lub ustalenia przyczyn okoliczności przestępstwa albo których posiadanie bez zezwolenia jest zabronione.

Wezwanie do dobrowolnego wydania rzeczy

Jeśli zajdzie konieczność zażądania wydania rzeczy, uprawniony do tego organ w pierwszej kolejności wzywa osobę mającą rzecz podlegającą wydaniu do dobrowolnego jej wydania (art. 217 § 2 kpk). W przypadku gdy nastąpi dobrowolne wydanie tej rzeczy na żądanie Policji lub innego uprawnionego organu, który działa bez postanowienia sądu lub prokuratora, to osoba, która wyda rzecz, ma prawo do niezwłocznego złożenia wniosku o sporządzenie i doręczenie jej postanowienia sądu lub prokuratora o zatwierdzeniu zatrzymania, o czym należy ją pouczyć (art. 217 § 4 kpk). Z czynności zatrzymania rzeczy sporządza się protokół (art. 143 § 1 pkt 6 kpk). Należy w nim zamieścić pouczenie, o którym była mowa, oraz ewentualne żądanie sporządzenia i doręczenia postanowienia o zatwierdzenie zatrzymania rzeczy. Doręczenie postanowienia sądu lub prokuratora powinno nastąpić w terminie 14 dni.

Postępowanie z przedmiotami znalezionymi w czasie przeszukania

Zgodnie z art. 217 § 3 kpk, w razie zatrzymania rzeczy stosuje się odpowiednio przepis art. 228 kpk. Przepis ten stanowi, że przedmioty wydane lub znalezione w czasie przeszukania należy po dokonaniu oględzin, sporządzeniu spisu i opisu zabrać albo oddać na przechowanie osobie godnej zaufania. Należy jednak zaznaczyć, że istnieje obowiązek przedstawienia tego typu przedmiotów na każde żądanie organu prowadzącego postępowanie. Tak samo należy postąpić ze znalezionymi w czasie przeszukania przedmiotami mogącymi stanowić dowód innego przestępstwa, podlegającymi przepadkowi lub których posiadania zabrania się. Osobom zainteresowanym należy natychmiast wręczyć pokwitowanie stwierdzające, jakie przedmioty i przez kogo zostały zatrzymane. Protokołu można nie sporządzać. Należy jednak wówczas pamiętać o załączeniu rzeczy do akt sprawy.

Odebranie rzeczy w przypadku braku jej dobrowolnego wydania

Dopiero w razie odmowy wydania rzeczy można przystąpić do jej odebrania (art. 217 § 5 kpk). Jeżeli odebranie rzeczy nastąpiło w razie wystąpienia wypadku niecierpiącego zwłoki (tj. bez postanowienia sądu lub prokuratora), organ dokonujący odebrania okazuje nakaz kierownika swojej jednostki (np. komendanta komisariatu Policji). Może również okazać swoją legitymację służbową. Następnie zwraca się niezwłocznie do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie dokonanej czynności. Postanowienie sądu lub prokuratora dotyczące zatwierdzenia należy doręczyć osobie, której odebrano rzecz. Musi to nastąpić w terminie 7 dni od daty przeprowadzenia czynności. Postępuje się tak jednak tylko na żądanie zgłoszone do protokołu przez osobę, o której była mowa. O możliwości takiej należy jednak ją pouczyć. Pouczenie to powinno także znaleźć się w protokole odebrania rzeczy.

Natomiast jeżeli w ciągu 7 dni nie nastąpi zatwierdzenie zatrzymania rzeczy, należy niezwłocznie zwrócić zatrzymane rzeczy osobie uprawnionej (art. 230 § 1 kpk). Podejmując decyzję w kwestii zatwierdzenia zatrzymania rzeczy lub przeszukania, prokurator ustala, czy dokonanie przeszukania i zatrzymania rzeczy na podstawie nakazu kierownika właściwej jednostki Policji lub legitymacji służbowej jej funkcjonariusza było uzasadnione. Musi również ustalić, czy postanowienie prokuratora o zarządzeniu przeszukania nie mogło zostać uprzednio wydane. Ponadto należy także sprawdzić, czy czynności te przeprowadzono i udokumentowano zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego.

Niesłuszne zatrzymanie rzeczy? Odszkodowanie!

Co istotne, zatrzymanie przez uprawniony organ przedmiotu (np. samochodu na skutek podejrzeń co do jego legalnego pochodzenia) może stwarzać odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa wobec właściciela pojazdu jedynie w przypadku, gdy zostanie wykazane, że zatrzymanie stało się nieuzasadnione (wyrok Sądu Najwyższego z 20 grudnia 2006 r., sygn. IV CSK 263/06).

Przeczytaj również:
RPO: odszkodowania dla obywateli od Skarbu Państwa – także za niesłuszny zarzut i akt oskarżenia