Zakaz reformationis in peius w postępowaniu karnym

Zakaz reformationis in peius należy do kategorii gwarancji procesowych oskarżonego. Chroni on oskarżonego przed możliwością pogorszenia jego sytuacji w przypadku zaskarżenia orzeczenia na jego korzyść. Gwarantuje, że w wyniku zaskarżenia na korzyść oskarżonego nie zostaną zwiększone wobec niego „dolegliwości” zawarte w zaskarżonym orzeczeniu.

Orzekanie sądu odwoławczego na niekorzyść oskarżonego

Zgodnie z art. 434 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 30 z późn. zm., dalej również jako „k.p.k.”), sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść oskarżonego jedynie:

• wtedy, gdy wniesiono na jego niekorzyść środek odwoławczy, oraz
• w granicach zaskarżenia, chyba że ustawa nakazuje wydanie orzeczenia niezależnie od granic zaskarżenia, oraz
• w razie stwierdzenia uchybień podniesionych w środku odwoławczym, chyba że środek odwoławczy nie pochodzi od oskarżyciela publicznego lub pełnomocnika i nie podniesiono w nim zarzutów albo ustawa nakazuje wydanie orzeczenia niezależnie od podniesionych zarzutów.

Regulację zawartą w ww. przepisie określa się jako zakaz reformationis in peius. Nazwa ta pochodzi od łacińskiego zwrotu reformatio in peius, co oznacza zmianę na gorsze. Artykuł 434 § 1 k.p.k. został jednak ujęty w konwencji pozytywnej poprzez wskazanie możliwości orzekania na niekorzyść oskarżonego. Nie wysławia więc zakazu orzekania na niekorzyść, tylko zawiera przyzwolenie na takie orzekanie po spełnieniu określonych warunków.

Zakaz reformationis in peius statuuje zasadę, że sąd odwoławczy nie może pogorszyć sytuacji procesowej oskarżonego, gdy środek odwoławczy nie został wniesiony na jego niekorzyść. Ponadto pomimo wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść sąd odwoławczy nie może orzec na niekorzyść poza granicami zaskarżenia oraz poza granicami zarzutów. Chyba że ustawa to przewiduje. W stosunku do kierunku środka odwoławczego zakaz reformationis in peius oznacza zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego, gdy wniesiono środek odwoławczy wyłącznie na jego korzyść.

Przeczytaj również: Zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym

Wyjątek od zakazu reformationis in peius

Wyjątek od tego zakazu zawarty jest w art. 434 § 4 k.p.k.. Zgodnie z nim w przypadku skazania z zastosowaniem art. 60 § 3 lub 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 z późn. zm.) lub art. 36 § 3 ustawy z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 19 z późn. zm.)* sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść oskarżonego. Niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. Także wówczas, jeżeli środek odwoławczy wniesiono wyłącznie na korzyść oskarżonego, który po wydaniu wyroku odwołał lub w istotny sposób zmienił swoje wyjaśnienia lub zeznania.

Nie dotyczy to jednak przypadku zasadnego podniesienia zarzutu obrazy prawa materialnego. Nie odnosi się to także do stwierdzenia przez sąd odwoławczy okoliczności uzasadniających uchylenie orzeczenia, określonych w art. 439 § 1 k.p.k. (tzw. bezwzględne przyczyny odwoławcze). W stosunku do granic zaskarżenia zakaz reformationis in peius oznacza zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego poza tymi granicami pomimo wniesienia środka odwoławczego na jego niekorzyść (art. 434 § 1 pkt 2 k.p.k.). W stosunku do zarzutów odwoławczych zakaz reformationis in peius oznacza zakaz orzekania na niekorzyść oskarżonego poza granicami tych zarzutów, gdy zostały podniesione w środku odwoławczym wniesionym na jego niekorzyść.

Stosowanie zakazu reformationis in peius

Wynikający z art. 434 § 1 k.p.k. zakaz reformationis in peius powoduje ograniczenie możliwości orzekania sądu odwoławczego. Nawet jeśli prowadzi to do kolizji z trafną represją karną i zasadą prawdy materialnej. Co stanowi przeszkodę do zastosowania wobec oskarżonego właściwych i pełnych konsekwencji prawnych popełnionego czynu. W wypadku wniesienia środka odwoławczego wyłącznie na korzyść oskarżonego sąd odwoławczy nie może w żadnym aspekcie pogorszyć sytuacji oskarżonego. Nie może też w tym celu uchylić orzeczenia i przekazać sprawy do ponownego rozpoznania. Potwierdzają to wyroki Sądu Najwyższego: z 4 lutego 2000 r., sygn. V KKN 137/99 oraz z 2 marca 2005 r., sygn. IV KK 9/05. Odnosi się to do kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego za zarzucany mu czyn. Zwłaszcza do ustaleń faktycznych w przedmiocie sprawstwa, kwalifikacji prawnej czynu, wymiaru kary, środków karnych i innych rozstrzygnięć.

Wymiar kary a zakaz reformationis in peius

W kwestii wymiaru kary konieczna jest ocena wszystkich realnych korzyści i dolegliwości łączących się z daną zmianą sytuacji oskarżonego, czy konkretna zmiana nie narusza zakazu reformationis in peius. W przypadku kary pozbawienia wolności zawsze orzeczenie o warunkowym zawieszeniu jej wykonania w instancji odwoławczej lub po ponownym rozpoznaniu sprawy będzie korzystne dla oskarżonego.

Jednak powstaje wątpliwość, czy w związku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary sąd może podwyższyć karę pozbawienia wolności albo orzec obok niej karę grzywny lub podwyższyć już orzeczoną albo orzec środek karny lub podwyższyć już orzeczony. Nie narusza zakazu reformationis in peius zmiana zaskarżonego wyroku przez warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności z jednoczesnym podwyższeniem wysokości środka karnego.

Dokonanie bowiem swoistego bilansu korzyści dla oskarżonego z perspektywy wyroku sądu pierwszej instancji wskazuje, że orzeczenie sądu odwoławczego jest dla niego korzystne. Natomiast naruszeniem tego zakazu, pomimo warunkowego zawieszenia wykonania kary, byłoby orzeczenie dopiero w instancji odwoławczej środka karnego z uwagi na dodatkową, nową dolegliwość dla oskarżonego w porównaniu z wyrokiem sądu pierwszej instancji (postanowienie Sądu Najwyższego z 17 grudnia 2001 r., sygn. IV KKN 547/97).

* Są to przepisy dotyczące nadzwyczajnego złagodzenia kary