Zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd w postępowaniu karnym – na czym polega?

Zgodnie z art. 7 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 30 z późn. zm., dalej również jako „k.p.k.”) organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Co to oznacza w praktyce? Na czym właściwie polega zasada swobodnej oceny dowodów?

Zasada swobodnej oceny dowodów

Ustanowiona w art. 7 k.p.k. zasada swobodnej oceny dowodów obejmuje wszystkie organy postępowania karnego. Tym samym organy postępowania przygotowawczego (prokuratura, policja, ale także organy Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowej Administracji Skarbowej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Żandarmerii Wojskowej, w zakresie ich właściwości; a także inne organy przewidziane w przepisach szczególnych) nie tylko powinny kierować się wskazaną dyrektywą, lecz także ich rozstrzygnięcia powinny pozostawać pod ochroną, jaką daje ta zasada, co zresztą co do wyroków wprost wyraża Sąd Najwyższy.

Jednocześnie brak zawężenia kręgu organów do sądu pierwszej instancji narzuca konieczność przyjęcia generalnej tezy. Zasada ta działa zawsze wtedy, kiedy przez organy procesowe dokonywane są ustalenia faktyczne. Stanowi ona również kryterium oceny działań sądu drugiej instancji. Będzie tak wówczas, kiedy sąd ten dokonuje oceny przeprowadzonych w sprawie dowodów. W szczególności jednak kiedy prowadzi samodzielnie postępowanie dowodowe (wyrok Sądu Najwyższego z 15 maja 2012 r., sygn. IV KK 398/11). Nabiera to szczególnego znaczenia w zakresie sądowego postępowania odwoławczego, w którym dokonano znaczącej zmiany zakresu prowadzonego postępowania dowodowego, rozszerzając go także poprzez ograniczenie możliwości wydawania rozstrzygnięć o charakterze kasatoryjnym.

Zasada swobodnej oceny dowodów i wywiedzione z niej normy

Z treści art. 7 k.p.k. można wyprowadzić dwie normy: 

• pierwszą – dotyczącą przedmiotu oceny,
• drugą – odnoszącą się do sposobu tej oceny. 

Przedmiotem oceny powinny być bowiem wszystkie przeprowadzone dowody. Natomiast sposób oceny tych dowodów polega na dokonaniu jej z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Oznacza to więc, że warunkiem prawidłowej oceny materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie jest wzięcie pod uwagę i dokonanie oceny wszystkich przeprowadzonych dowodów. Użyte tu określenie „wszystkie dowody” odnosi się tylko do dowodów istotnych w sprawie (art. 366 § 1 k.p.k., zgodnie z którym przewodniczący kieruje rozprawą i czuwa nad jej prawidłowym przebiegiem, bacząc, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy). Dowodów nieistotnych nie przeprowadza się. Wniosek dowodowy co do okoliczności niemającej znaczenia dla rozstrzygnięcia podlega bowiem oddaleniu (art. 170 § 1 pkt 2). 

Pominięcie dowodu w sprawie

Jeśli przeprowadzone zostaną także dowody, które są bez znaczenia w sprawie, to dowody takie nie podlegają w ogóle ocenie. Taki dowód organ procesowy powinien pominąć. Natomiast gdyby przy ocenie dowodów sąd pominął jakiś dowód istotny w sprawie, to ocena materiału dowodowego jest niepełna. Tym samym może być zatem nieprawidłowa. Jednakże aby dowód mógł zostać oceniony, najpierw musi zostać prawidłowo przeprowadzony. Sposób, w jaki sąd powinien przeprowadzić dowody lub czuwać nad ich prowadzeniem przez strony, aby mogły stanowić podstawę dowodową orzeczenia, zależy od form orzekania i rodzaju dowodu.

Przeczytaj również:
Co może być dowodem w sprawie sądowej?

Całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu

W wypadku orzekania na posiedzeniu podstawą orzeczenia powinien być całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia (art. 92 k.p.k.). Przepis ten nie wymaga jednak ujawnienia dowodów na posiedzeniu. Oznacza to, że podstawę dowodową orzeczenia stanowią dowody zgromadzone w aktach sprawy. Natomiast gdy sąd orzeka na rozprawie głównej, podstawą wyroku powinien być całokształt okoliczności ujawnionych na rozprawie (art. 410 k.p.k.).

Podkreślić należy, że zmieniony zakres prowadzonego postępowania dowodowego przed sądem odwoławczym wywołuje konieczność odniesienia się do możliwości skutecznego podniesienia naruszenia treści komentowanej normy prawnej jako zarzutu kasacyjnego. Abstrahując tu od innych warunków dotyczących skuteczności zarzutu kasacyjnego, należy podzielić stanowisko, że w sytuacji niedokonywania na nowo ustaleń faktycznych i nieoceniania na nowo materiału dowodowego brak jest podstaw skutecznego wystąpienia z takim zarzutem kasacyjnym (postanowienie Sądu Najwyższego z 28 czerwca 2017 r., sygn. II KK 187/17). 

Uwzględnienie wszystkich przeprowadzonych dowodów

Zasada swobodnej oceny dowodów nakazuje w pierwszej kolejności uwzględniać wszystkie przeprowadzone dowody (dopuszczalne w świetle reguł dowodowych) i przy ich ocenie kierować się przede wszystkim zasadami logicznego myślenia oraz dodatkowo podkreśla konieczność przestrzegania wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.

Już sama regulacja dotycząca omawianej zasady zawarta w art. 7 k.p.k. ewidentnie wskazuje na jej niebagatelne znaczenie dla realizacji innych zasad. Wprowadzony wymóg oparcia orzeczenia na wszelkich wytworzonych w sprawie dowodach powoduje konieczność uwzględniania i oceniania dowodów przemawiających zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego, co jest gwarancją realizacji zasady obiektywizmu.

Uregulowanie zasady swobodnej oceny dowodów oznacza także wprost odejście od legalnej teorii dowodowej. Nie pozwala też na wartościowanie aprioryczne dowodów i przyjmowanie z góry określonej ich wartości. Każde odmienne założenie będzie sprzeczne z zasadą swobodnej oceny dowodów. Jednocześnie brak jednoznacznego wartościowania dowodów nie oznacza braku kontroli nad orzeczeniem. Wskazane kryteria (logika, wiedza, doświadczenie) stanowią bowiem zobiektywizowane kryteria oceny przestrzegania zasady swobodnej oceny dowodów, z tym zastrzeżeniem, że realność ich badania występuje jedynie wtedy, kiedy orzeczenie ma uzasadnienie. 

Zasada swobodnej oceny dowodów – jak ją zachować?

Ustalenia faktyczne wyroku tylko wtedy nie wykraczają poza ramy swobodnej oceny dowodów, gdy zostały poczynione na podstawie wszechstronnej analizy przeprowadzonych dowodów, których ocena nie wykazuje błędów natury faktycznej czy logicznej, jest zgodna ze wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego oraz prowadzi do sędziowskiego przekonania, którego odzwierciedleniem jest uzasadnienie orzeczenia, jako w dalszym ciągu aktualnego. Nowsze orzecznictwo oprócz powtarzania wskazanej tezy koncentruje się również na elementach, które decydują o zachowaniu zasady swobodnej oceny dowodów. Są nimi:

1. ujawnienie w toku rozprawy głównej całokształtu okoliczności sprawy (art. 410 k.p.k.) zgodnie z regułami wskazanymi w art. 2 § 2 k.p.k. (zgodnie z którym podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne),
2. rozważenie wszystkich okoliczności, przemawiających zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4 k.p.k., tzw. zasada obiektywizmu – organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego);
3. argumentacja wyczerpująca i logiczna, z jednoczesnym uwzględnieniem wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego, zawarta w uzasadnieniu orzeczenia (art. 424 § 1 pkt 1 k.p.k.).