Czy każdy skazany może być zatrudniony?

Wśród obowiązków skazanego kodeks karny wykonawczy wymienia obowiązek wykonywania pracy (o ile przepisy szczególne nie przewidują zwolnienia od takiego obowiązku), a także obowiązek wykonywania prac porządkowych w obrębie zakładu karnego. Jakie są zasady zatrudniania skazanych i czy każdy z nich może wykonywać pracę?

Zatrudnianie skazanych

Zatrudnianie skazanych pełni obecnie przede wszystkim funkcję resocjalizacyjno-wychowawczą oraz zapobiega ich demoralizacji. Aby móc osiągnąć taki efekt, praca ta powinna być jak najbardziej zbliżona do pracy człowieka wolnego. Nie powinna natomiast zwiększać dolegliwości wymierzanej kary. Zatrudnienie przekłada się bowiem bezpośrednio na umiejętność poradzenia sobie po opuszczeniu zakładu karnego. Władze publiczne, które kierują się obowiązkiem poszanowania godności osób skazanych, powinny dołożyć wszelkich starań, aby umożliwić skazanym podejmowanie pracy za wynagrodzeniem (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 23 lutego 2010 r., sygn. P 20/09). Tym samym zatrudnienie także uczy skazanego utrzymania się z otrzymywanego wynagrodzenia. 

Zgodnie z art. 121 § 1 ustawy Kodeks karny wykonawczy (dale jako „kkw”), skazanemu zapewnia się w miarę możliwości świadczenie pracy. Zwrot „w miarę możliwości” oznacza, że skazany nie ma prawa do zatrudnienia, jednak wykonywanie pracy przez skazanego jest jego obowiązkiem, a odmowa wykonywania stanowi przekroczenie powodujące odpowiedzialność dyscyplinarną (art. 116 § 1 pkt 4  i art. 142 § 1 kkw). 

Formy prawne zatrudnienia

Zatrudnienie skazanego może nastąpić na podstawie skierowania do pracy, umowy: o pracę, zlecenia, o dzieło, o pracę nakładczą, lub na innej podstawie prawnej (art. 121 § 2 kkw). Najpowszechniejszą podstawą jest skierowanie do pracy, które następuje przede wszystkim do przywięziennych zakładów pracy, prac porządkowych i pomocniczych. Zatrudnienie takie jest elementem publicznoprawnego stosunku wykonania kary i nie stanowi stosunku pracy w znaczeniu nadanym przez przepisy kodeksu pracy. Mimo że skazany zobowiązany jest do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez niego, to jednak nie ma możliwości odmówienia wykonywania pracy. Tym samym brak jest tu elementu dobrowolności zatrudnienia i równorzędności stron. Dodatkowo nie jest też wymagana zgoda skazanego. Stosunek pracy nie powstaje zatem.

Zatrudnienie skazanego następuje za zgodą i na warunkach określonych przez dyrektora zakładu karnego, zapewniających prawidłowy przebieg odbywania kary pozbawienia wolności. Nieprzestrzeganie przez skazanego lub podmiot zatrudniający warunków zatrudnienia, określonych przez dyrektora zakładu, stanowi podstawę cofnięcia zgody (art. 121 § 3 i 4 kkw).

Co istotne, mimo ustawowego obowiązku wykonywania pracy, skazany może zostać z niego zwolniony, gdy się kształci, a także wtedy, gdy zachodzi inny ważny powód (art. 121 § 7 kkw).

Typ zakładu karnego a zatrudnienie

W zależności od typu zakładu karnego, w jakim przebywa skazany, różni się możliwe miejsce zatrudnienia. Zgodnie z obowiązującymi przepisami skazany, który odbywa karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym typu zamkniętego, może wykonywać pracę wyłącznie na terenie zakładu karnego (art. 121 § 10 kkw). W przypadku osób będących w zakładach półotwartych możliwe jest ich zatrudnianie poza terenem zakładu karnego w systemie zmniejszonego konwojowania lub bez konwojenta, w tym również na pojedynczych stanowiskach pracy (art. 91 pkt 2 kkw). Natomiast osadzonych w zakładach karnych typu otwartego zatrudnia się przede wszystkim poza terenem zakładu, bez konwojenta, na pojedynczych stanowiskach pracy (art. 92 pkt 2 kkw).

Przeczytaj również:
Rodzaje i typy zakładów karnych

Uwzględnianie kwalifikacji skazanych

Zgodnie z art. 122 § 1 kkw, przy kierowaniu skazanego do pracy uwzględnia się w miarę możliwości jego zawód, wykształcenie, zainteresowania i potrzeby osobiste. Co więcej, w myśl § 41 regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności, przy kierowaniu skazanego do odpowiedniego rodzaju pracy bierze się pod uwagę również wiek, płeć, część kary pozostałą do odbycia oraz względy porządku i bezpieczeństwa. Przy kierowaniu do pracy należy uwzględnić także stan zdrowia skazanego. Niekiedy względy bezpieczeństwa powodują też, że tzw. niebezpieczni skazani mogą pracować tylko w oddziale, w którym są osadzeni (art. 88b § 1 pkt 3 kkw).

Pracę zapewnia się przede wszystkim skazanym zobowiązanym do świadczeń alimentacyjnych, a także mającym szczególnie trudną sytuację materialną, osobistą lub rodzinną (art. 122 § 2 kkw).

Wynagrodzenie za pracę

W wyroku z 23 lutego 2010 r. (sygn. P 20/09) Trybunał Konstytucyjny wskazał, że z konstytucyjnego nakazu humanitarnego traktowania więźniów można wyprowadzać ich prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia za pracę wykonywaną w okresie pozbawienia wolności. Zmuszanie osób skazanych do podejmowania pracy bez zapewnienia im sprawiedliwego wynagrodzenia stanowiłoby przykład naruszenia Konstytucji RP. Wynagrodzenie za pracę otrzymywane przez skazanego jest sprawiedliwe, jeżeli jest ustalane na podobnych zasadach jak za identyczną pracę wykonywaną przez osoby nieodbywające kary pozbawienia wolności.

Zgodnie z art. 123 § 1 kkw, praca skazanego jest odpłatna (z zastrzeżeniem prac porządkowych i pomocniczych). Zasady wynagradzania za pracę ustala się w porozumieniu zawieranym przez dyrektora zakładu karnego lub w umowie zawieranej przez skazanego. Przy skierowaniu skazanego do prac administracyjno-porządkowych na terenie zakładu karnego wynagrodzenie za pracę ustala dyrektor tego zakładu.

Wynagrodzenie przysługujące skazanemu zatrudnionemu w pełnym wymiarze czasu pracy ustala się w sposób zapewniający osiągnięcie kwoty co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalanego na podstawie odrębnych przepisów, przy przepracowaniu pełnego miesięcznego wymiaru czasu pracy lub wykonaniu pełnej miesięcznej normy pracy. W wypadku przepracowania niepełnej miesięcznej normy czasu pracy lub niewykonania pełnej miesięcznej normy pracy wynagrodzenie wypłaca się proporcjonalnie do ilości czasu pracy lub wykonanej normy pracy. W razie zatrudnienia skazanego w niepełnym wymiarze czasu pracy najniższe wynagrodzenie ustala się w kwocie proporcjonalnej do liczby godzin zatrudnienia, biorąc za podstawę kwotę minimalnego wynagrodzenia za pracę (art. 123 § 2 kkw). 

Bezpłatne prace porządkowe i pomocnicze

Niekiedy jednak praca wykonywana przez skazanego może mieć charakter nieodpłatny. Skazanemu za prace porządkowe oraz pomocnicze wykonywane na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej, a także za prace na cele społeczne, przysługuje wynagrodzenie, lecz gdy ich wymiar nie przekroczył 90 godzin miesięcznie, skazany nie otrzyma wynagrodzenia (art. 123a § 1 kkw). Za zgodą skazanego, ewentualnie na jego wniosek, dyrektor zakładu karnego może udzielić mu zezwolenia na nieodpłatne zatrudnienie, w wymiarze przekraczającym 90 godzin miesięcznie, w celach społecznych. Za wykonywane prace nieodpłatne mogą być skazanemu przyznawane nagrody (art. 123a § 4 kkw).

Potrącenia z wynagrodzenia

Zgodnie z art. 125 § 1 kkw, z wynagrodzenia za pracę przysługującego skazanemu potrąca się 7% na cele Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej oraz 45% na cele Funduszu Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy. Środki funduszu przeznacza się na finansowanie działań w zakresie resocjalizacji osób pozbawionych wolności, w szczególności na tworzenie dla nich nowych miejsc pracy oraz ochronę istniejących, tworzenie w zakładach karnych infrastruktury niezbędnej dla działań resocjalizacyjnych, modernizację przywięziennych zakładów pracy i ich produkcji, organizowanie nauki zawodu i doskonalenia zawodowego dla osób pozbawionych wolności, organizowanie szkolenia w zakresie aktywizacji zawodowej i umiejętności poszukiwania pracy.

„Żelazna kasa”

Ze środków pieniężnych otrzymywanych przez skazanego środki do wysokości jednego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników gromadzi się i zachowuje do przekazania skazanemu w chwili jego zwolnienia z zakładu karnego, z przeznaczeniem na przejazd do miejsca zamieszkania i na utrzymanie; ze środków tych nie prowadzi się egzekucji (art. 126 § 1 kkw). Środki te określane są mianem „żelaznej kasy”. Umożliwia ona skazanemu zwolnionemu z zakładu karnego dysponowanie niezbędną kwotą pieniędzy na przejazd i zakup żywności przez pierwsze dni pobytu na wolności.