Czym są bezwzględne przyczyny odwoławcze? Kiedy mogą mieć zastosowanie?

Bezwzględne przyczyny odwoławcze to takie uchybienia, które sąd odwoławczy powinien uwzględnić z urzędu, niezależnie od granic środka zaskarżenia, podniesionych zarzutów i wpływu tych uchybień na treść orzeczenia.

Katalog bezwzględnych przyczyn odwoławczych

Zgodnie z art. 439 ustawy Kodeks postępowania karnego (dalej jako „kpk”), niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia sąd odwoławczy na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie, jeżeli:

1. w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona lub niezdolna do orzekania bądź podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40 kpk (a więc z mocy prawa – tzw. iudex inhabilis);
2. nienależycie obsadzono sąd lub którykolwiek z jego członków nie był obecny na całej rozprawie;
3. sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego albo sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego;
4. sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu;
5. orzeczono karę, środek karny, środek kompensacyjny lub środek zabezpieczający nieznane ustawie;
6. zapadło z naruszeniem zasady większości głosów lub nie zostało podpisane przez którąkolwiek z osób biorących udział w jego wydaniu;
7. zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia, uniemożliwiająca jego wykonanie;
8. zostało wydane pomimo to, że postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało już prawomocnie zakończone;
9. zachodzi jedna z okoliczności wyłączających postępowanie, określonych w art. 17 negatywne przesłanki procesowe § 1 pkt 5, 6 i 8-11;
10. oskarżony w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy w przypadku ustawowej obrony obligatoryjnej oraz obowiązkowego udziału w rozprawie obrońcy lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy;
11. sprawę rozpoznano podczas nieobecności oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa.

Są to tzw. bezwzględne przyczyny odwoławcze.

Podstawy uchylenia orzeczenia

Przepis art. 439 § 1 kpk reguluje podstawy uchylenia orzeczenia i –  jak wynika z jego treści –  jest adresowany do sądu odwoławczego. Przepis ten nie stanowi wprost podstaw wniesienia środka odwoławczego. Wskazane w nim jednak uchybienia mogą zostać wykorzystane do sformułowania zarzutu odwoławczego. Gwarantują one bowiem skuteczność środka odwoławczego. Dlatego też uchybienia określa się mianem bezwzględnych podstaw (przyczyn) odwoławczych.

Wymieniony w art. 428 § 1 kpk katalog bezwzględnych przyczyn odwoławczych ma charakter zamknięty. wskazane w nim uchybienia nie mogą podlegać wykładni rozszerzającej z uwagi na ich szczególny charakter (postanowienie Sądu Najwyższego z 7 lipca 2010 r., sygn. II KK 95/10). W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że chodzi tu o rzeczywiste uchybienia. Nie ma zatem znaczenia ich pozorne wystąpienie. Sugerować je może np. nieprawidłowo sporządzony protokół czynności procesowej nieoddający jej przebiegu i faktycznego udziału osób uprawnionych (postanowienie Sądu Najwyższego z 25 czerwca 2009 r., sygn. V KK 57/09).

Wpływ uchybień na treść orzeczenia

W wypadku stwierdzenia bezwzględnej przyczyny odwoławczej nie wymaga się ustalenia, że dane uchybienie mogło mieć wpływ na treść orzeczenia. Inaczej jest w przypadku względnych przyczyn odwoławczych z art. 438 pkt 2 i 3 kpk. Z uwagi bowiem na ciężar tych uchybień ich zaistnienie zawsze będzie wywierało taki wpływ. Dlatego też w przepisie art. 439 kpk wprost zaznaczono, że sąd odwoławczy uchyla zaskarżone orzeczenie niezależnie od (…) wpływu uchybienia na treść orzeczenia (wyrok Sądu Najwyższego z 31 sierpnia 2011 r., sygn. II KK 99/11).

Ograniczenie skutków zaistnienia bezwzględnej przyczyny odwoławczej

Zgodnie z art. 439 § 2 kpk, uchylenie orzeczenia jedynie z powodów określonych w § 1 pkt 9-11 może nastąpić tylko na korzyść oskarżonego. Tym samym ustawodawca wprowadził ograniczenie skutków zaistnienia bezwzględnej przyczyny odwoławczej w wypadku uchybień wymienionych we wskazanych punktach. Wskazano, że uchylenie orzeczenia wyłącznie z tego powodu może nastąpić jedynie na korzyść oskarżonego. W sytuacji określonej w tym przepisie sąd odwoławczy nie może jednak orzekać na niekorzyść oskarżonego. Niezależnie od tego, czy zaskarżony wyrok jest prawidłowy co do rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu, tj. odnośnie do podstaw faktycznych i prawnych do pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności karnej. Dlatego też, z uwagi na ograniczenie wynikające z tego przepisu, sąd odwoławczy nie bada merytorycznej zasadności zaskarżonego wyroku (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 14 października 2014 r., sygn. II AKa 111/14).